Co się dzieje podczas pierwszego kontaktu z mamą i dzieckiem?

Poród jest dla dziecka trudnym doświadczeniem. W trakcie przechodzenia przez kanał rodny, czy też wydobywania z macicy podczas cesarskiego cięcia, dziecko doświadcza wielu wcześniej nieznanych mu bodźców, które są powodem dużego stresu. Proces porodu potrzebny jest do prawidłowej adaptacji, jednakże zachowanie pewnego kontinuum między środowiskiem wewnątrzłonowym a światem zewnętrznym jest optymalnym, łagodnym sposobem przywitania dziecka.

W celu zminimalizowania negatywnych skutków tych odczuć noworodek powinien mieć możliwość usłyszenia głosu matki i bicia jej serca. Po opuszczeniu ciepłego i miękkiego wnętrza macicy powinien znaleźć się na ciepłym brzuchu matki, poczuć jej zapach oraz smak. Ten moment jest kluczowy dla pomyślnego rozpoczęcia laktacji, gdyż właśnie bezpośrednio po porodzie wrażliwość noworodka na bodźce węchowe i smakowe pochodzące od mleka matki jest bardzo duża.

Crawling

Dziecko położone i zostawione w spokoju na brzuchu matki w niedługim czasie po narodzeniu wykonuje charakterystyczne ruchy pełzania w kierunku piersi (ang. crawling http://breastcrawl.org) i zaczyna poszukiwać brodawki.

Obserwacje te pierwszy raz poczyniono w Instytucje Karolinska w 1987 roku (Widstrom et al. 1987). Badania prowadzone w Szwecji i Zambii poparte doświadczeniem klinicznym pokazały, że noworodki matek, którym podczas porodu nie podawano leków, spontanicznie rozpoczynały ssanie piersi. Jeżeli kontynuowano nieprzerwany pierwszy kontakt skóra do skóry zainicjowany w kilka minut po porodzie, dzieci rozpoczynały ssać pierś w swoim własnym tempie.

Na podstawie tych obserwacji ustalono, iż średni czas potrzebny dziecku do rozpoczęcia poszukiwania piersi wynosi około 34 minuty, średni czas do spontanicznego przystawienia się do piersi i ssania wynosi około 55 minut, a w większości przypadków dziecko potrzebuje na to około dwóch godzin.

Późniejsze badania potwierdziły, że dzieci ułożone na klatce piersiowej matki zachowują się w określony sposób, nazywany „behawioralnym mechanizmem, prowadzącym do znalezienia i uchwycenia brodawki” (ang. rooting behavior).

Obserwacje badaczy wykazują, że po około 15-19 minutach dziecko zaczyna się poruszać, próbuje pełzać w kierunku brodawki, zwraca głowę do piersi matki (Widstrom AM Thingstrom-Paulsson J 1993, Righard L, Alade MO 1990). W ciągu kolejnych minut próbuje ssać – dotykając wargami lub liżąc brodawkę, otwiera szeroko usta. Bardziej aktywnym udaje się już w tym czasie uchwycić i ssać pierś, jednak większość noworodków przystawia się efektywnie do piersi przeciętnie w 49.- 55. minucie życia. Dlatego też kontaktu nie należy przerywać za wcześnie – musi on trwać tyle, ile dany noworodek potrzebuje na zainicjowanie karmienia.

W samodzielnym nakarmieniu dziecka wskazana jest pomoc typu „hands-off (to znaczy bez użycia rąk), polegająca na udzielaniu jedynie porad słownych, przy ominięciu manipulacji piersią oraz głową dziecka.

U matek, którym nie przeszkadzano w samodzielnym prowadzeniu kontaktu „ciało do ciała” zaobserwowano bardziej otwarte zachowania w stosunku do dziecka.

Charakterystyczne pełzanie do piersi zostało opisane w wielu aspektach. Badano czynniki sprzyjające i utrudniające ten proces oraz oceniano wpływ wczesnych zachowań dziecka na wskaźniki karmienia piersią (Righard L, Alade MO 1990; Varendi et al., 1996; Varendi et al. 1994; Varendi, Porter 2001; Widstrom et al. 1990; Christensson et al. 1995; Christensson et al. 1992; Matthiensen et al. 2001, Klause MH 1998; Klause MH Kennel JK 2001). Odszukanie matczynej piersi przez noworodka łączy się z różnorodnością doznań zmysłowych, ruchowych, pobudzeniem układu neuroendokrynnego. Wszystkie wymienione elementy w sposób bezpośredni i pośredni pomagają dziecku poruszać się i uchwycić brodawkę. Gdy uda mu się uchwycić brodawkę, zazwyczaj samodzielnie radzi sobie ze ssaniem i połykaniem pokarmu, a ponieważ na języku i wargach znajduje się najwięcej receptorów dotykowych to proces ten dostarcza mu wielu wrażeń zmysłowych.

Zmysły noworodka

Matczyny zapach jest najsilniejszym bodźcem uruchamiającym odruch pełzania do matczynej piersi (Varendi et al, 1994; Varendi et al. 1996; Makin JW., Porter RH 1989).

Prawdopodobnie pierś jest nie tylko gruczołem produkującym mleko, ale również gruczołem wydzielającym specyficzne substancje o działaniu przypominającym feromony.

Dlatego mycie piersi utrudnia dziecku odnalezienie brodawki (Varendi et al. 1996). Badania Jennifer Makin i Richarda Portera pokazały, że dzieci spontanicznie wykonują ruchy w kierunku gazika nasączonego zapachem piersi karmiących kobiet, a w szczególności własnej matki. (Makin JW, Poter RH 1989). Badanie przeprowadzone wśród trzy- i czterodniowych noworodków wykazało, iż to właśnie cały „pejzaż węchowy” mamy (wydzielina otoczki, zapach brodawki sutkowej, zapach siary) powoduje zespół reakcji oralnych, otwarcie  oczek, oraz redukuje płacz (Doucet S. et al. 2007).

U trzydniowych noworodków, zapach wydzieliny otoczki piersi, nawet obcych kobiet, wzmagał zespół reakcji oralnych bardziej niż jakikolwiek inny bodziec, niezależnie od tego, czy były karmione piersią, czy nie (Doucet S. et al.  2009). Zakłada się również, że wędrówka do piersi była ewolucyjnym mechanizmem rozpoznania matki (Klaus MH, Kennel JH, 2001).

W historii ludzkości kobiety rodzące, które jako pierwsze dotykały swoje dzieci w trakcie porodu, przenosiły w okolicę brodawek płyn owodniowy. Dzieci, które po 9 miesiącach życia łonowego dobrze rozpoznawały ten smak i zapach, podążały więc w jego kierunku, odnajdując pierś. Mechanizm ten, w którym bierze udział również oksytocyna i noradrenalina, przypomina naturalny sposób wzajemnego „rozpoznania i zapamiętywania się” przez matkę i dziecko. To węchowe rozpoznanie może być kluczowe dla wczesnych etapów przywiązania. U noworodków uczących się w ten sposób rozpoznawać unikalny zapach własnej matki dochodzi do wydzielania dużej ilości noradrenaliny i pobudzenia miejsca sinawego w mózgu (Winberg J, Poter RH 1998).

Zmysł wzroku

W trakcie wczesnego kontaktu dziecko prawdopodobnie wykorzystuje również zmysł wzroku do odszukania brodawki.

Odrzucono dawne założenia, że noworodek nic nie widzi. Niedługo po porodzie dziecko potrafi rozpoznać twarz matki  (Bushell et al. 1989; Brazelton TB, Cramer B 1990). Dziecko szybko kojarzy twarz matki, gdyż łączy ją z dźwiękiem jej głosu słyszanym przez 9 miesięcy życia płodowego. Dzieci, do których matki mówią ssą pierś dłużej (DeCasper AJ, Fifer WP). Wczesny kontakt „ciało do ciała” łączy się również z odgłosem bicia matczynego serca. Badania pokazują, że na noworodki działa on uspakajająco i przyczynia się do zmniejszenia pourodzeniowego spadku masy ciała dziecka (Salk L 1960, Salk L 1962)

Wpływ pierwszego kontaktu na matkę

W trakcie pierwszego kontaktu połączonego z ssaniem piersi również w organizmie matki zachodzą korzystne zmiany.

W odpowiedzi na ssanie piersi z przedniego płata przysadki mózgowej uwalniana jest prolaktyna, a z tylnego – oksytocyna. Ma to wpływ na syntezę mleka w gruczole piersiowym, a także na obkurczanie się macicy, co jest fizjologicznie korzystnym zjawiskiem, redukującym m.in. ilość krwi traconej przez matkę po porodzie (Matthiesen AS et al. 2001). Podejrzewa się, że także pełzanie dziecka po brzuchu matki i uciskanie go przez nóżki dziecka podczas pierwszego kontaktu sprzyja odklejaniu się łożyska i wpływa na redukcję utraty krwi u matki (Klaus MH, Kennel JH, 2001). Nawet, jeśli dziecko nie uchwyci brodawki, to sama stymulacja brodawki dziecięcymi rączkami wpływa na lepszy wypływ mleka, produkcję prolaktyny i przystosowanie brodawki do chwycenia (Klaus MH, Kennel JH, 2001). Prolaktyna, której poziom wzrasta w czasie ssania piersi, może być odpowiedzialna, przynajmniej częściowo, za intensywne odczucia matki, dotyczące jej potrzeby „bycia razem z dzieckiem” (Mohrbacher N, Stock J 2003). Podczas wczesnego kontaktu buduje się więź z dzieckiem, co przejawia się uczuciowym zachowaniem matki – głaskaniem, całowaniem, wpatrywaniem się w dziecko.

dr n. med. Barbara Baranowska

Bibliografia

Brazelton TB, Cramer B. The earliest relationship. Reading MA. Addison –Wesley. 1990
Bushnell IWR, Sai F, Mullin JT. Neonatal Recognition of the mother’s face. British Journal of Developmental Psychology, 1989;7: 3-15.
Christensson K, Cabrera T, Christensson E et al. Separation distress call in the human neonate in the absence of maternal body contact. Acta Paediatrica, 1995; 84: 468–473.
Christensson K, Seles C, Moreno L et al. Temperature, metabolic adaptation and crying in healthy newborns cared for skin-to-skin, or in cot. Acta Paediatrica Scandinavica, 1992; 8: 488–503.
DeCasper AJ, Fifer WP. Of human bonding: newborns prefer their mother’s voices. Science, 1980; 208: 1174-6.
Doucet S, Soussignan R, Sagot P, Schaal B. The ’smellscape’ of mother’s breast effects of odour masking and selective unmasking on neonatal arousal, oral and visual responses, Developmental Psychobiology, 2007 ; 49: 129-38.
Doucet S, Soussignan R, Sagot P, Schaal B. The secretion of areolar (Montgomery’s) glandes from lactating women elicits selective, unconditional responses in neonates, Plos One, 2009 ;  4(10) : e7579
Klaus MH, Kennel JH. Care of the parents in ‘Care of the high-risk neonate’, 5th edition, W. B. Saunder’s Company: 2001; 195-222.
Klaus MH. Mother and infant: Early emotional ties. Pediatrics, 1998; 102: 1244–1246.
Makin JW, Porter RH. Attractiveness of lactating female’s breast odour to neonates. Child Development, 1989; 60: 803-10.
Matthiesen AS, Ransjö-Arvidson AB, Nissen E et al. Postpartum maternal oxytocin release by newborns: Effects of infant hand massage and sucking. Birth, 2001; 29: 13-19.
Mohrbacher N, Stock J. Breastfeeding Answer Book. La Leche League International, Third edition, Schaumburg, Illinois, 2003
Righard L, Alade MO. Effect of delivery room routines on success of first breastfeed. Lancet, 1990; 336 (8723): 1105-7.
Salk L. Mother’s heart beat as an imprinting stimulus. Transact New York Academy of Sciences, 1962;  24: 753-63.
Salk L. The effects of the normal heart beat sound on the behaviour of the newborn infant: implications for mental health. World Mental Health, 1960; 12: 168-75.
Varendi H, Porter RH, Winberg J.  Attractiveness of amniotic fluid odour: Evidence of prenatal olfactory learning? ACTA PAEDIATRICA, 1996; 85: 1223-7.
Varendi H, Porter RH, Winberg J. Does the newborn baby find the nipple by smell? Lancet, 1994; 344 (8928): 989-90.
Varendi H, Porter RH. Breast odour as the only maternal stimulus elicits crawling towards the odour source. Acta Paediatrica, 2001; 90 (4): 372-75.
Widström AM, Ransjo-Arvidson AB, Christensson K et al. Gastric suction in healthy newborn infants: Effects on circulation and developing feeding behaviour. Acta Paediatrica Scandinavica, 1987; 76:566-572.
Widstrom AM, Thingstrom-Paulsson J. The position of the tongue during rooting reflexes elicited in newborn infants before the first suckle, Acta Paediatr, 1993; 82: 281-283.
Winberg J, Porter RH. Olfaction and human neonatal behaviour: clinical implications. Acta Paediatrica, 1998; 87(1):6-10.