Prawo do obecności osoby bliskiej, prawo do odwiedzin a prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej – czym się różnią?

Prawo do obecności osoby bliskiej, prawo do odwiedzin oraz prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej to uprawnienia przyznane pacjentom na mocy ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Choć ustawa opisuje te prawa jako trzy odrębne instytucje, to w praktyce, ze względu na cechy wspólne, mogą być trudne do rozróżnienia.

1. Prawo do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego

Prawo do obecności osoby bliskiej znajduje się w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. 2023 poz. 1545), dalej: u.p.p.) w rozdziale poświęconym prawu do poszanowania intymności i godności pacjenta. Oznacza to, że prawo pacjentki do otrzymania wsparcia od osób bliskich postrzegane jest w kontekście podstawowej wartości człowieka – godności, która jest chroniona konstytucyjnie. Umożliwienie pacjentce wspierania jej przez osobę bliską jest wyrazem szacunku i podmiotowego traktowania.

Art. 21 u.p.p.

1. Na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska.2. Osoba wykonująca zawód medyczny udzielająca świadczeń zdrowotnych pacjentowi może odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej.

Prawo do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych to obecność podczas badań i zabiegów, np. podczas badania USG, pobierania krwi, szczepienia.

Zgodnie z ustawą w kręgu osób bliskich znajdują się:

• małżonek,
• krewny do drugiego stopnia lub powinowatego do drugiego stopnia w linii prostej,
• przedstawiciel ustawowy,
• osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub
• osoba wskazana przez pacjentkę.

W świetle przepisów ustawy, osobą bliską nie musi być członek rodziny – może to być dowolnie wskazana przez pacjentkę osoba, np. przyjaciółka, doula.

Przez obecność przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego rozumie się towarzyszenie pacjentce na każdym etapie leczenia, bez względu na to, w jakim podmiocie medycznym się ono odbywa (w szpitalu czy w poradni specjalistycznej) (1).

Co ważne, o obecności osoby bliskiej decyduje sama pacjentka. Może być zatem tak, że zgodnie z wolą pacjentki świadczenie będzie jej udzielone bez obecności osoby bliskiej, nawet jeśli osoba bliska będzie nalegała, aby uczestniczyć w tej czynności. W przypadku pacjenta małoletniego, decyzję o możliwości towarzyszenia osoby bliskiej podejmuje przedstawiciel ustawowy, czyli najczęściej rodzice. Małoletni, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych, a co za tym idzie, może również decydować o obecności osoby bliskiej.  

2. Kto i kiedy może odmówić realizacji prawa do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego

Realizacji prawa do obecności osoby bliskiej może odmówić osoba udzielająca pacjentowi świadczenia zdrowotnego, tj. lekarz, lekarz dentysta, pielęgniarka, położna, fizjoterapeuta, ratownik medyczny(2).

Osoba udzielająca pacjentce świadczenia zdrowotnego, może odmówić obecności osoby bliskiej tylko w przypadku, gdy:

1. istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia epidemicznego – wystarczy prawdopodobieństwo, nie zaś pewność jego wystąpienia,
2. ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentki – odnosi się tylko do osoby, której miałyby być udzielane świadczenia.

Informacja o odmowie powinna zostać wpisana w dokumentacji medycznej pacjentki. Jeśli odmowa zostanie wydana przez osobę nieuprawnioną, bez podania przyczyny lub z przyczyny innej, niż określona w u.p.p., lub nie zostanie odnotowana w dokumentacji medycznej, wówczas zostaną naruszone prawa pacjentki do obecności osoby bliskiej.

Przykład naruszenia prawa pacjentki do obecności osoby bliskiej podczas udzielania świadczeń zdrowotnych:

Stan faktyczny ustalony przez Rzecznika: Pacjentka zgłosiła się do przychodni w celu potwierdzenia ciąży. Przekazała lekarzowi informację, że chce aby podczas wizyty towarzyszył jej mąż. Lekarz nie wyraził zgody, argumentując to tym, że obawia się o prawidłowy przebieg wizyty, który nie będzie możliwy w obecności męża pacjentki z uwagi na jego niewłaściwe zachowanie.

Stanowisko Rzecznika: Rzecznik stwierdził, że doszło do naruszenia praw pacjenta do obecności osoby bliskiej, poprzez nieuzasadnioną odmowę jej obecności podczas udzielania świadczeń zdrowotnych. Należy wskazać, że na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska. Osoba wykonująca zawód medyczny, udzielająca świadczeń zdrowotnych pacjentowi, może jednak odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej. Przesłanka bezpieczeństwa zdrowotnego pacjenta dotyczy tylko tej osoby, które miałyby być udzielane świadczenia w obecności osoby bliskiej. Zdarzają się sytuacje, gdy obecność innych osób (poza osobami wykonującymi zawód medyczny) może narazić pacjenta na niebezpieczeństwo, np. na sali operacyjnej czy podczas udzielania świadczeń, które wymagają zachowania zasad aseptyki. W przedstawionej sprawie żadna z przesłanek odmowy obecności osoby bliskiej podczas udzielania świadczenia nie wystąpiła. Pacjentce odmówiono z powodu: „specyfiki badania ginekologicznego – przekroczenie strefy intymności oraz natarczywego zachowania mężczyzny”. Rzecznik za niezasadne uznał stanowisko przychodni, z którego wynika, że natarczywe zachowanie męża mogło spowodować zagrożenie zdrowotne pacjentki(3).

3. Prawo do kontaktu, tzw. prawo do odwiedzin

Prawo pacjentki do kontaktu zostało uregulowane w rozdziale 9. u.p.p. dotyczącym poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Funkcją ochronną tego przepisu jest możliwość utrzymania kontaktu z innymi ludźmi, nieprzerywania i nieutrudniania utrzymywania więzi rodzinnych. Pacjentka, która przebywa w szpitalu, nie powinna mieć poczucia odizolowania od świata zewnętrznego i od spraw dotychczasowego życia(4)

Art. 33 u.p.p.

1. Pacjent podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami.

2. Pacjent ma prawo do odmowy kontaktu z osobami wymienionymi w ust. 1.

Poprzez „kontakt” należy rozumieć:

1. kontakt osobisty – z osobami spoza szpitala,
2. kontakt telefoniczny – jeśli pacjentka nie posiada własnego telefonu, szpital powinien umożliwić skorzystanie ze szpitalnego telefonu,
3. kontakt korespondencyjny.

Szpitale regulują zasady przebywania osób trzecich na terenie szpitala w swoich regulaminach organizacyjnych lub w odrębnych regulaminach dla pacjentów i/lub odwiedzających, w których określają m.in. czas i miejsce odwiedzin, a także obowiązki po stronie osób odwiedzających, np. obowiązek przestrzegania zasad bhp, niezakłócania spokoju pacjentów oraz pracy personelu.

4. Kto i kiedy może odmówić realizacji prawa do odwiedzin

Zgodnie z art. 5 u.p.p., to kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z prawa do obecności osoby bliskiej. Odmowa prawa do odwiedzin może zostać wydana w następujących przypadkach:

1. w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego,
2. ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów,
3. ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu. 

Ograniczenie prawa do odwiedzin może być szczególnie trudne dla pacjentów małoletnich, dla których rozłąka z rodzicami jest sytuacją stresogenną. Zdaniem B. Kmieciaka, przepis umożliwiający ograniczenie praw pacjenta (art. 5 up.p.) stwarza zagrożenie dla utrzymania nieprzerwanych więzi z osobami z zewnątrz:

wciąż nie ma wystarczających gwarancji dla pacjentów i ich rodzin w sytuacjach szczególnych. Trzeba zwrócić uwagę, że przyjęte rozwiązania ochrony życia rodzinnego dotyczą każdego pacjenta, a zatem również dzieci. Brak w tym zakresie szczególnej ochrony dzieci można uznać za niewypełnienie postulatu art. 68 ust. 3 Konstytucji RP(5).

5. Prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej

Prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, podobnie jak prawo do kontaktu (odwiedzin), ma na celu umożliwienie pacjentce utrzymania więzi rodzinnych. To prawo o najszerszym zakresie uprawnień. Najkrócej ujmując: przez prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej rozumie się pomoc niemedyczną w opiece nad osobą przebywającą w szpitalu.

Art. 34 u.p.p.

1. Pacjent ma prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej.

2. Przez dodatkową opiekę pielęgnacyjną, o której mowa w ust. 1, rozumie się opiekę, która nie polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w tym także opiekę sprawowaną nad pacjentem małoletnim albo posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz nad pacjentką w warunkach ciąży, porodu i połogu.

3. Przez dodatkową opiekę pielęgnacyjną sprawowaną nad pacjentem małoletnim lub posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, w podmiocie leczniczym, o którym mowa w art. 33 ust. 1, rozumie się również prawo do pobytu wraz z nim przedstawiciela ustawowego albo opiekuna faktycznego.

To pomoc:

• w umyciu się, jedzeniu, poruszaniu,
• wsparcie psychiczne(6),
• w warunkach porodowych wykonanie masażu rodzącej, przygotowanie okładu, pomoc w przyjmowaniu dogodnej pozycji porodowej,
• w przypadku przebywania rodzica z dzieckiem: nakarmienie, pomoc w ubieraniu się.

Prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej jest uprawnieniem każdej pacjentki, bez względu na rodzaj choroby czy też wiek. W przeciwieństwie do prawa do kontaktu, prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej nie jest ograniczone czasowo wyznaczonymi przez podmiot leczniczy godzinami, w których możliwa jest realizacja tego prawa – oznacza to, że opieka może odbywać się również w porze nocnej. Ograniczanie prawa pacjentki do skorzystania z dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską można uznać za naruszenie zbiorowych praw pacjenta.

Należy podkreślić, że personel medyczny nie jest zwolniony z opieki nad pacjentką. W przypadku hospitalizacji związanej z ciążą lub porodem, gdy kobieta przebywa z nowo narodzonym dzieckiem w jednej sali, to na personelu medycznym w dalszym ciągu spoczywa obowiązek sprawowania opieki zarówno nad położnicą, jak i noworodkiem.

W przypadku pacjenta niezdolnego do wyrażenia swojej woli (np. małoletniego, ubezwłasnowolnionego), o skorzystaniu z tego prawa rozstrzygają rodzice, opiekun prawny, a czasami opiekun faktyczny. Małoletni, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia zgody lub odmowy na sprawowanie opieki przez rodzica.

Warto wspomnieć argumentację, której użyto w uzasadnieniu projektu ustawy w zakresie doprecyzowania art. 34 u.p.p. przez wskazanie, że przez dodatkową opiekę pielęgnacyjną sprawowaną nad pacjentem małoletnim albo posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności rozumie się również prawo do pobytu wraz z nim przedstawiciela ustawowego albo opiekuna faktycznego: 

Dziecko ma prawo do tego, aby cały czas przebywali razem z nim w zakładach leczniczych ww. podmiotów rodzice albo opiekunowie. W związku z czym rodzicom należy stwarzać możliwie dogodne warunki pobytu razem z dzieckiem oraz zachęcać i ułatwiać im realizację tego prawa. Obecność osób bliskich jest korzystna dla dziecka, przyspiesza proces leczenia, łagodzi stres i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa. Pobyt rodziców albo opiekunów przy dziecku w szpitalu nie może narażać ich na ponoszenie dodatkowych wydatków. Projekt ustawy wprost wskazuje, że z tytułu opieki sprawowanej nad dzieckiem w szpitalu lub innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej rodzice albo opiekunowie nie mogą być obciążeni opłatą, z wyłączeniem posiłków, używania pościeli oraz dodatkowego łóżka ww. zakładu leczniczego(8).

6. Poród – prawo do obecności osoby bliskiej czy prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej?

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Zgodnie z brzmieniem art. 34 u.p.p. prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej dotyczy opieki sprawowanej m.in. nad pacjentką w warunkach ciąży, porodu i połogu. Towarzyszenie rodzącej w porodzie może być jednak postrzegane również w kontekście art. 21 u.p.p. , czyli prawa do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego. W czasie stanu epidemii Rzecznik Praw Pacjenta w sprawie dostępności porodów rodzinnych wskazał, że:

prawo pacjentki do obecności osoby bliskiej podczas porodu może zostać ograniczone, ale pacjentki nie mogą być pozbawione tego prawa. Decyzja w tej sprawie powinna być podejmowana indywidualnie przez lekarza w odniesieniu do konkretnego przypadku(9). Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie (V SA/Wa 797/21): prawo pacjenta do obecności osoby bliskiej podczas udzielania świadczeń zdrowotnych może zostać ograniczone w wyjątkowych sytuacjach, w przypadku stwierdzenia przesłanek ograniczenia korzystania z tego prawa i to jedynie przez okres niezbędny(10). Zdaniem sądu, całkowite wstrzymanie porodów rodzinnych, nawet na określony czas, musi być uznane za pozbawienie, a nie za ograniczenie omawianego prawa (V SA/Wa 3107/21)(11).

Z funkcjonalnej interpretacji obu praw wynika, że prawo do obecności osoby bliskiej będzie miało miejsce w sytuacji, gdy jej udział będzie ograniczał się do samej obecności, bez koncentrowania się na udzielaniu opieki pacjentowi; natomiast prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej zakłada wykonywanie czynności ułatwiających pacjentowi pobyt w placówce. Punktem wspólnym, który występuje zarówno w prawie do obecności osoby bliskiej oraz prawie do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, jest aspekt emocjonalny. Może to rodzić problemy interpretacyjne, a co za tym idzie – jasne określenie, z którym prawem mamy do czynienia w danej sytuacji. Zgodnie z komentarzem do ustawy każde z tych praw może się opierać wyłącznie na wsparciu psychicznym: 

art. 21 Poczucie oparcia, czyli świadomość, że możemy liczyć na inne osoby, rodzinę, przyjaciół, jest ważne dla każdego. Dotyczy to każdego wymiaru życia człowieka. Doniosłą rolę odgrywa w procesie leczenia art. 21 ust. 1, który stwarza możliwość bezpośredniego, osobistego wsparcia pacjenta przez osobę bliską poprzez jej obecność przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Nie każdy pacjent takiego wsparcia będzie potrzebował, dla innego może ono wręcz warunkować wizytę u lekarza i podjęcie leczenia(12).

art. 34 W zakresie czynności wykonywanych przez osoby bliskie będą się mieściły zarówno czynności polegające na „dodatkowej toalecie pacjenta”, jak i dotykanie pacjenta, np. delikatne pocieranie części ciała najbardziej narażonych na odleżyny w celu polepszenia krążenia. Ale będzie to także wsparcie psychiczne czy pomoc fizyczna przy poruszaniu się(13). 

Określenie, z którego prawa pacjentka chciałaby skorzystać, może mieć istotne znaczenie w kontekście ograniczenia praw pacjenta. W przypadku skorzystania z prawa do obecności odmowy realizacji prawa udziela m.in. lekarz z przyczyn wskazanych w art. 21 u.p.p. – istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. W przypadku skorzystania z prawa do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, decyzję o ograniczeniu prawa podejmuje kierownik – czyli dyrektor szpitala –  lub upoważniony lekarz tylko w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów.

7. Ograniczenie praw pacjenta

Art.  5. u.p.p. Kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z praw pacjenta w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów, a w przypadku praw, o których mowa w art. 33 ust. 1, także ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu.

Prawa pacjenta nie są normami bezwzględnie obowiązującymi. Każde prawo pacjenta może zostać ograniczone w dwóch sytuacjach:

• w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego,
• ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów.

Prawo do kontaktu (art. 33 u.p.p. prawo do odwiedzin) może zostać ograniczone dodatkowo ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu. D. Karkowska skomentowała tę przesłankę następująco:

Mogą one [ograniczenia] dotyczyć sytuacji, gdy realizacja tych praw będzie nieść ze sobą rzeczywiste utrudnienia lub uciążliwości dla procesu udzielania świadczeń zdrowotnych dla samego pacjenta lub innych chorych. Jest to sformułowanie nieostre i cenne, ale zawsze jego celem powinno być rzetelne wykonanie obowiązków przez personel podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych i godzenie interesów wszystkich pacjentów korzystających z usług danego podmiotu(14).

Decyzję o ograniczaniu podejmuje kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz.

Co ważne, w ustawie mowa jest o ograniczeniu praw pacjentów, co oznacza, że pacjenci nie mogą zostać pozbawieni swoich praw całkowicie. Każde ograniczenie praw powinno być uzasadnione i nie może być podejmowane dowolnie. 

Ograniczanie praw pacjentów najczęściej związane jest ze wzmożonymi zachorowaniami w sezonach infekcyjnych (zakażeniami wirusami grypy, RSV, SARS-CoV-2). Najdotkliwiej odczuwany był zwłaszcza stan epidemii oraz stan zagrożenia epidemicznego w latach 2020 – 2023 w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2, gdy ograniczenia, a nawet całkowite wyłączenia praw pacjenta objęły terytorium całego kraju. Wiele podmiotów leczniczych wprowadziło wówczas na podstawie art. 5 u.p.p.  obostrzenia, polegające m.in. na wyłączeniu możliwości odbywania porodów rodzinnych, odwiedzin, izolacji noworodków od mam.

Rzecznik Praw Pacjenta zwrócił wówczas uwagę, że wprowadzone ograniczenia nie mogą być uznaniowe, a możliwie jak najmniej uciążliwe dla pacjentów oraz dostosowane do aktualnie występującego zagrożenia.

Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w orzeczeniu z dnia 16 czerwca 2021 r. (V SA/Wa 797/21), przepis art. 5 u.p.p. powinien być wykładany zawężająco bez możliwości rozszerzającej interpretacji. Stosowany powinien być również w wyjątkowych sytuacjach, w przypadku stwierdzenia przesłanek ograniczenia korzystania z praw pacjenta. Tylko w takich przypadkach możliwe jest ograniczenie korzystania z praw pacjenta i to jedynie przez okres niezbędny(15).

Autorka artykułu: Izabela Makowska, aplikantka adwokacka

Przypisy:

(1) Karkowska D. (red.), Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2021, s. 640.

(2) Ibidem, s. 146.

(3) https://www.gov.pl/web/rpp/naruszenie-prawa-pacjenta-do-obecnosci-osoby-bliskiej-podczas-udzielania-swiadczen-zdrowotnych

(4) Kmieciak, Prawo pacjenta do kontaktu z innymi osobami, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 772.

(5) Kmieciak, Prawo pacjenta do kontaktu z innymi osobami, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 773.

(6) Karkowska, B. Kmieciak, Prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej; opieka rodzicielska w szpitalu, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 790.

(7) Ibidem, s. 782.

(8) Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, IX kadencja, druk sejm. nr 3176.

(9) https://www.gov.pl/web/rpp/prawo-po-stronie-pacjenta-stanowisko-rpp-i-wsa-w-sprawie-porodow-rodzinnych-w-zwiazku-z-epidemia-koronawirusa

(10) Ibidem.

(11) Ibidem.

(12) Paweł Grzesiewski, Obecność osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 639-640.

(13) Karkowska, B. Kmieciak, Prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej; opieka rodzicielska w szpitalu, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 790.

(14) Kmieciak, Prawo pacjenta do kontaktu z innymi osobami, w: Prawa Pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta. Komentarz, red. D. Karkowska, Warszawa 2021, s. 776.

(15) https://www.gov.pl/web/rpp/rpp-nie-mozna-ograniczac-odwiedzin-u-pacjentow-przebywajacych-w-szpitalu