
Hormony w porodzie
Pomimo licznych badań wciąż pozostaje wiele pytań jak działają hormony w porodzie. Obecnie poziom niepewności co do długoterminowych skutków sugeruje priorytety w badaniach i wskazuje na unikanie niepotrzebnych interwencji w ich działanie.
Subtelny układ wpływających na siebie substancji hormonalnych ma kluczowe znaczenie dla rozpoczęcia i prawidłowego przebiegu porodu i okresu poporodowego. Pojawiają się wciąż nowe badania dotyczące biochemicznego aspekty porodu u zwierząt, które ukazują całą gamę hormonów zaangażowanych w poród: hormonu uwalniającego kortykotropinę, oksytocynę, beat-endorfiny, adrenalinę, norepinefrynę, prolaktynę, estrogeny, progesteron, wazopresynę i neurotroficzny czynnik pochodzenia mózgowego (Sayiner et al., 2021).
Hormony są odpowiedzialne za uruchomienie odruchów skurczy – fizycznego mechanizmu porodowego. Odpowiadają też za pojawiające się zachowania u matki i jej adaptację do roli opiekuńczej. Istnieje również istotna współzależność systemów hormonalnych między matką a płodem/dzieckiem, która może być postrzegana jako jeden biologiczny system od ciąży do okresu poporodowego/noworodkowego. Wydaje się, że niefizjologiczna ekspozycja we wrażliwym okresie okołoporodowym może zaburzać układ hormonalny noworodka, ze wzmocnionym i/lub trwałym biologicznym, rozwojowym, i/lub behawioralnym wpływem, prawdopodobnie poprzez efekty programowania epigenetycznego (jaki stwierdza się obecnie u potomstwa zwierząt, a u ludzi badania wysokiej jakości dopiero są prowadzone) (Buckley, 2015; K. Uvnäs-Moberg et al., 2020).
Obecnie wiele działań naukowych koncentruje się na badaniu zarówno wpływu zaburzeń naturalnych procesów hormonalnych na dalsze funkcjonowanie matki (np. wpływ układu OT: oksytocyna i zespół receptorów oksytocyny na depresję czy karmienie piersią) (Fernández-Cañadas Morillo et al., 2017), jak i wpływu egzogennych hormonów na zdrowie dzieci (np. badanie związku stymulacji porodu ze wzrostem zaburzeń ze spektrum autyzmu u dzieci) (Kjærgaard et al., 2009).
OKSYTOCYNA
Hormon miłości wpływa na mózg i ciało wszystkich ssaków. Towarzyszy w życiu płciowym zarówno kobietom, jak i mężczyznom. System OT (oksytocyna i zespół receptorów oksytocyny) umożliwia transport nasienia w kierunku jajowodów, orgazm, skurcze porodowe i wyrzut pokarmu kobiecego.
Oksytocyna silnie działa w obszarze zachowań społecznych i przywiązaniowych. Zmniejsza stres poprzez centralną aktywację przywspółczulnego układu nerwowego (Viero et al., 2010).
Pomimo że oksytocyna ma krótki okres półtrwania, efekty jej działania mogą być przedłużone, ponieważ moduluje ona inne układy hormonalne mózgu (neuromodulacja). Istnieje również podejrzenie, że czas półtrwania oksytocyny jest dłuższy niż zakładano początkowo, co w przypadku egzogennej podaży może prowadzić do kumulacji w organizmie kobiety (Nielsen et al., 2017).
W okresie okołoporodowym uwalnianie oksytocyny do krwiobiegu matki:
- powoduje rytmiczne skurcze macicy, w tym wspiera naturalny odruch wyparcia płodu (odruch Fergusona)
- działa uspokajająco i przeciwbólowo zarówno na matkę jak i na dziecko. Działanie to obserwowane jest w trakcie porodu oraz w okresie poporodowym (Mazzuca et al., 2011)
- dzięki pozytywnemu sprzężeniu zwrotnemu szczególnie u wieloródek przyspiesza poród (badania na zwierzętach) (Douglas et al., 2001)
- wspiera adaptację matki poprzez zmniejszenie stresu, zwiększenie uważności, uruchomienie zachowań opiekuńczych (takich jak wokalizacja, uśmiech, dotyk), pobudzenie głównych ośrodków nagrody dające uczucie przyjemności z kontaktu i opieki nad dzieckiem (Atzil et al., 2011; Russell et al., 2003; K. Uvnäs-Moberg, 1996).
Do wzrostu endogennej oksytocyny w trakcie porodu i po porodzie może się przyczynić kobieta, jej bliscy czy personel medyczny (masaż brodawek sutkowych, niezaburzony pierwszy kontakt między matką i dzieckiem skóra do skóry). Zapewnienie spontanicznego pełznięcia dziecka w pierwszej godzinie po porodzie po nagim brzuchu matki zwiększa siłę skurczów poporodowych, ułatwia obkurczanie macicy i zmniejsza ryzyko zwiększonej poporodowej utraty krwi. Oksytocyna dodatkowo wpływa na rozszerzenie naczyń krwionośnych klatki piersiowej matki i zapewnia dziecku odpowiednią (podwyższoną) temperaturę (Bystrova et al., 2007).
Oksytocyna wzmacnia budowanie więzi między matką i dzieckiem. Zwana hormonem przywiązania – szczególnie w połączeniu z prolaktyną – stanowi naturalną ochronę przed odrzuceniem dziecka po porodzie.
Hormon ten wspiera rozpoczęcie karmienia, nie tylko poprzez odruch wypływu pokarmu i wspieranie uwalniania prolaktyny, ale również przez uspokojenie matki i dziecka (Borrow & Cameron, 2012; Mazzuca et al., 2011; K. U. Uvnäs-Moberg, 2003). Szczególnie w pierwszych tygodniach po porodzie naturalny wzrost poziomu oksytocyny po karmieniu piersią zachęca kobietę do odpoczynku i snu. Optymalizacja systemu OT związana ze wczesną inicjacją karmienia zwiększa szansę na udane karmienie w późniejszym okresie (Moore et al., 2012).
Naturalne wydzielanie oksytocyny w początkowych fazach porodu hamowane jest:
- przez wyrzut adrenaliny związany między innymi z czynnikami środowiska porodowego, które wprowadzają organizm w stan gotowości i niepokoju, takie jak: jasne światło, zimno, głód, obce osoby, stres (efekt izby przyjęć) czy pobudzanie układu poznawczego (zadawanie pytań).
- przez znieczulenie zewnątrzoponowe, prawdopodobnie z powodu odrętwienia sensorycznej informacji zwrotnej, która wspiera centralne uwalnianie oksytocyny.
SZTUCZNA OKSYTOCYNA (egzogenna)
Potwierdzone są korzyści ze stosowania oksytocyny w celu indukcji czy stymulacji porodu, oczywiście, gdy poród wymaga wspomagania.
Podaż egzogennej oksytocyny wiąże się jednak z działaniami niepożądanymi:
- hiperstymulacją macicy z potencjalnym niedotlenieniem płodu,
przestymulowaniem – nadmierna ekspozycja syntetycznej oksytocyny powodująca odczulanie receptorów oksytocyny, co w efekcie prowadzi do zmniejszonej kurczliwości, przedłużonego parcia, i zwiększa ryzyko porodu zabiegowego i/lub krwotoku poporodowego),
dyskomfortem kobiety (odczuwanie silniejszych skurczy i zwiększonego bólu bez przerw na wytchnienie, konieczność ciągłego monitorowania często związana z koniecznością leżenia)
i może wywoływać negatywny efekt w przyszłości (krótszy czas karmienia naturalnego poprzez zakłócenia matczynych systemów oksytocyny, które wpływają na przywiązanie, nagrodę, karmienie piersią i/lub wzajemną regulację).
Badanie, które pojawiło się w 2019 roku wywołało niemałe poruszenie, a promocja indukcji w porodach po 39 tygodniu ciąży względem postępowania wyczekującego zwiększa zainteresowanie ewentualnym długoterminowym wpływem tej substancji na matkę i dziecko (Grobman & Caughey, 2019).
Syntetyczna oksytocyna podawana podczas porodu nie jest w stanie w odpowiedniej ilości przenikać do mózgu matki, a więc w sensie biologicznym nie może wywoływać działania uspokajającego i przeciwbólowego. Jednakże trzeba pamiętać, że zgodnie z pętlą pozytywnego sprzężenia zwrotnego, w nieprzestymulowanym organizmie kobiety może dochodzić do centralnego uwalniania egzogennej oksytocyny.
Czy oksytocyna może wpływać bezpośrednio na dziecko?
Nie ma jednoznacznych dowodów na bezpośredni wpływ oksytocyny na mózg dziecka poprzez transfer łożyskowy egzogennej oksytocyny, choć mechanizm ten jest rozważany. Badania w tym zakresie są prowadzone, szczególnie w odniesieniu do:
wpływu oksytocyny na procesy neurohormonalne,
neuroprotekcyjnego działania endogennej oksytocyny na mózg dziecka,
programowanie systemu hormonów u potomstwa poprzez efekty epigenetyczne.
W badaniu duńskim stwierdzono zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń ze spektrum autyzmu u dzieci płci męskiej, które były narażone na długotrwałą ekspozycję na sztuczną oksytocynę w trakcie porodu (Kjærgaard et al., 2009).
BETA-ENDORFINY
Beta-endorfiny to endogenne opioidy, o działaniu przeciwbólowym. Aktywują one mózgowe ośrodki nagrody i przyjemności, motywując i nagradzając zachowania społeczne i prokreacyjne, wspierają funkcje odpornościowe, aktywność fizyczną, samopoczucie psychiczne (Vaccarino & Kastin, 2001).
W okresie okołoporodowym beta-endorfiny są odpowiedzialne za:
- efekt przeciwbólowy (osiągany dzięki przedporodowemu wzrostowi receptorów i śródporodowemu wzrostowi poziomu beta-endorfin ułatwiającemu adaptację stresu i bólu w porodzie),
- zmieniony stan świadomości, który może pomóc kobiecie radzić sobie ze stresem i bólem porodowym (Dahan, 2020, 2021),
- działanie neuroprotekcyjne, chroniące płód przed niedotlenieniem,
- matczyną poporodową euforię (pobudzenie głównych ośrodków nagrody, zapisywanie głębokiej przyjemności płynącej z kontaktu z niemowlęciem),
- pobudzenie ośrodka nagrody związane z karmieniem piersią,
- wspomaganie radzenia sobie noworodka ze stresem adaptacyjnym do życia pozałonowego, (beta-endorfiny w siarze).
Nadmierny stres matki podczas porodu może prowadzić do wydzielania nadmiernych ilości (suprafizjologicznych) beta-endorfin, które mogą hamować działanie oksytocyny i spowalniać poród (badania na zwierzętach). Alternatywnie, zbyt niski poziom beta-endorfin (poziom infrafizjologicznych) może nie dawać odpowiedniego pobudzenia i zmniejszenie bólu lub poporodowej aktywacji ośrodka przyjemności i nagrody (Sakala et al., 2016). Jeśli poród jest zaburzony np. przez zastosowanie znieczulenia zewnątrzoponowego lub syntetycznej oksytocyny nie dochodzi do aktywacji beta-endorfinami mezokortykolimbicznego system nagrody dopaminowej, który zwiększa tolerancję na ból, a nawet wywołuje uczucia przyjemności (Gavin-Jones & Handford, 2016; Lothian, 2004).
Optymalne poziomy beta-endorfin, które są w stanie obniżyć stres i ból oraz wspierać postęp porodu różnią się u poszczególnych kobiet. Poziom beta-endorfin można również wspomagać niefarmakologicznymi metodami łagodzenia bólu poporodowego takimi jak imersja wodna, TENS, elektroakupunktura (Benfield et al., 2010; Qu & Zhou, 2007). Endogenne opiaty uwolnione podczas niezakłóconego porodu mogą utrzymywać uczucie euforii, określanym w literaturze jako „zespół superkobiety”, czyli poczucie „że jest się w stanie zrobić wszystko”. (Cheyney, 2011; Kurz et al., 2019).
ADRENALINA-NORADRENALINA A-N (inaczej epinefryna-norepinefryna)
Adrenalina i noradrenalina warunkują reakcje na stres typu „walcz lub uciekaj”. Uwalnianie adrenaliny i noradrenaliny w odpowiedzi na postrzegane w otoczeniu niebezpieczeństwo miało ewolucyjnie zwiększać bezpieczeństwo rodzących samic poprzez:
- możliwość spowolnienia lub zatrzymanie porodu, co pozwoliłoby na ucieczkę lub walkę,
- redystrybucję krwi do serca, płuc i głównych grup mięśni.
Ta odpowiedź adrenalina-norepinefryna na instynktownym, podkorowym poziomie pojawia się na początku porodu, gdy kobieta nie czuje prywatności, spokoju, bezpieczeństwa. Jeśli jednak stres lub niebezpieczeństwo wystąpi w późniejszym etapie porodu to podwyższony poziom adrenaliny-noradrenaliny może paradoksalnie stymulować skurcze, przyśpieszając poród i ułatwiając wypchnięcie dziecka na świat.
Ten „odruch wypierania płodu” występuje również fizjologicznie, w niezakłóconych porodach, wspierając silne, skuteczne, a przede wszystkim mimowolne parcie (Sakala et al., 2016).
U kobiet stwierdzono fizjologiczny wzrost adrenaliny wraz z postępem porodu, nie tylko związany z silnym stresem. Uważa się, że ma to na celu wspieranie czujności i pobudzenie produkcji prostaglandyn. Zdrowy stres występujący w trakcie porodu jest w stanie podnieść poziom kortyzolu aż dziesięciokrotnie. Kortyzol może wspierać czynność skurczową, wzmacniać wpływ oksytocyny na adaptacje macierzyńskie i przywiązanie oraz podnosić nastrój poporodowy.
Dla dziecka, podwyższenie poziomu adrenaliny i noradrenaliny w późnym okresie porodu prowadzi do wyrzutu katecholamin, co warunkuje adaptacje do przejściowego niedotlenienia i ułatwia przystosowanie noworodków do zmiany środowiska, na przykład poprzez:
- utrzymanie sprawnego przepływu krwi do serca i mózgu,
- ułatwienie zmiany sposobu oddychania, usuwanie płynu z płuc,
- mobilizowanie paliw metabolicznych na okres noworodkowy,
- wspieranie termoregulacji noworodka poprzez spalanie brązowego tłuszczu,
- wspieranie czujności i energii noworodków dla inicjacji karmienia piersią (Sakala et al., 2016).
Gwałtowny spadek A-N po porodzie wzmacnia czynność skurczową macicy, przez co może ograniczać krwawienie matczyne, a u noworodka zmniejszać zużycie energii.
Aby wesprzeć u diady spadek poziomu A-N należy utrzymać niczym niezakłócony kontakt skóra do skóry kontakt, zapewniający utrzymanie odpowiedniej temperatury (Bystrova et al., 2003; Sakala et al., 2016).
PROLAKTYNA
Prolaktyna to hormon, który aktywnie przygotowuje organizm kobiety do ciąży i karmienia piersią. Poza tym, promuje przystosowanie matki i ojca do pełnienia roli opiekuńczej. We wczesnej ciąży podwyższony poziom prolaktyny u matki działa redukująco na stres. Wzrost poziomu prolaktyny w późnej ciąży sprzyja tworzeniu się receptorów prolaktyny w mózgu i gruczole sutkowym.
Prolaktyna:
znajduje się w płynie owodniowym, która wypełnia płuca płodu, może wspomagać przygotowanie dziecka do oddychania po porodzie,
może sprzyjać adaptacji noworodka do życia pozamacicznego,
jej poziom gwałtownie wzrasta w miarę zbliżania się porodu, prawdopodobnie dzięki szczytowemu poziomowi beta-endorfin i oksytocyny,
w trakcie porodu jej poziom u matki obniża się,
stymuluje uwalnianie oksytocyny, przyczyniając się do szczytowego stężenia oksytocyny w późnym okresie porodu i połogu,
na podwyższonym poziomie utrzymuje się przez kilka godzin po porodzie, przez co może wspierać produkcję mleka i adaptację matczyną (w tym: zmniejszenie lęku, agresji i napięcia mięśniowego, i uznawanie opieki nad niemowlęciem za priorytet)(Buckley, 2015).
KORTYZOL
Kortyzol może pobudzać skurcze, zwiększać poziom oksytocyny, przez co oddziaływać na adaptacje i przywiązanie matki oraz podnosić jej nastrój poporodowy. Szczytowe stężenie prolaktyny i kortyzolu, wraz z wczesnym i częstym karmienie piersią, może promować tworzenie receptorów prolaktyny, z korzyścią dla bieżącej produkcji mleka („teoria receptora prolaktyny”)(Sakala et al., 2016).
WZAJEMNE POWIĄZANIA HORMONALNE
Jak pisze Sarah Backley „systemy hormonalne oddziałują na siebie i wzajemnie się przenikają, sugerując, że zakłócenia w jednym systemie hormonalnym mogą przenosić się na inne. Może to prowadzić do kaskady interwencji”. (Buckley, 2015)
Do prawidłowego wydzielania hormonów w porodzie optymalne jest osiągnięcie „świadomości narodzin”, psychofizycznego odmiennego stanu, który może wystąpić podczas naturalnego i niezakłóconego porodu u kobiety. Jest to rodzaj odmiennego stanu świadomości (ASC) związanego z przejściową hipofrontalnością (THT) wywołany bólem porodowym (Dahan, 2020). Brak możliwości zmniejszenia aktywności kory nowej może zahamować uwalnianie przez organizm koktajlu hormonalnego potrzebnego do naturalnego porodu (Cunningham, 2016; Gavin-Jones & Handford, 2016; Lothian, 2004; Odent, 2019).
Do zmniejszenia aktywności kory nowej można dążyć przez ograniczenie mówienia do rodzącej i natarczywej obserwacji, przygaszenie świateł, a ze strony kobiety przez odpuszczenie kontroli oraz uwolnienie niektórych zahamowań (podobnie jak to ma to miejsce podczas aktywności seksualnej) (Gavin-Jones & Handford, 2016; Newton, 1992; Odent, 2003).
Zaburzenie wydzielania hormonów w porodzie może oddziaływać na wielu poziomach:
- uniemożliwiać proces fizjologiczny (np. osłabiać czynność skurczową),
- odbierać kobiecie fizjologiczną możliwość radzenia sobie z bólem,
- wpisywać traumatyczne doświadczenie w pamięć,
- osłabiać adaptację macierzyńską.
Zalecenia dotyczące praktyki okołoporodowej według Sarah Buckley (2015)
- Zapewniaj opiekę perinatalną, która zmniejsza stres i lęk u kobiet w ciąży (np. modele opieki skoncentrowane na kobietach – ang. midwifery led care).
- Wspieraj fizjologiczny początek porodu w terminie.
- Zachęcaj do przybycia do szpitala w aktywnej fazie porodu.
- Wspieraj prywatność i zmniejszaj niepokój oraz stres u kobiety w czasie porodu.
- Rutynowo zapewniaj dostęp do niefarmakologicznych środków łagodzenia bólu, a leki przeciwbólowe stosuj oszczędnie.
- Promuj ciągłe wsparcie podczas porodu.
- Wspieraj spontaniczne porody pochwowe i unikaj niepotrzebnych cięć cesarskich.
- Wspieraj wczesny i nieograniczony kontakt skóra do skóry po porodzie między matką a noworodkiem.
- Wspieraj wczesne, częste i dalsze karmienie piersią po porodzie.
Artykuł opiera się na kluczowych publikacjach Sarah J. Buckley – lekarki rodzinnej z kwalifikacjami w zakresie położnictwa i planowania rodziny w Nowej Zelandii. Krótko mówiąc, jest matką czwórki dzieci urodzonych w domu, łączy macierzyństwo z pracą pisarki na temat ciąży, porodu i rodzicielstwa. Pracuje również na Uniwersytecie Queensland, gdzie prowadzi badania dotyczące współdziałania hormonów w porodzie oraz badania ukazujące skutki interwencji medycznych podczas porodu dla matki i dziecka.
Autorka: dr n. med. Barbara Baranowska, położna, embriolożka, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Piśmiennictwo:
Atzil, S., Hendler, T., & Feldman, R. (2011). Specifying the neurobiological basis of human attachment: Brain, hormones, and behavior in synchronous and intrusive mothers. Neuropsychopharmacology: Official Publication of the American College of Neuropsychopharmacology, 36(13), 2603–2615. https://doi.org/10.1038/npp.2011.172
Benfield, R. D., Hortobágyi, T., Tanner, C. J., Swanson, M., Heitkemper, M. M., & Newton, E. R. (2010). The Effects of Hydrotherapy on Anxiety, Pain, Neuroendocrine Responses, and Contraction Dynamics During Labor. Biological Research for Nursing, 12(1), 28–36. https://doi.org/10.1177/1099800410361535
Borrow, A. P., & Cameron, N. M. (2012). The role of oxytocin in mating and pregnancy. Hormones and Behavior, 61(3), 266–276. https://doi.org/10.1016/j.yhbeh.2011.11.001
Buckley, S. J. (2015). Hormonal Physiology of Childbearing: Evidence and Implications for Women, Babies, and Maternity Care. Childbirth Connection Programs, National Partnership for Women & Families.
Bystrova, K., Matthiesen, A.-S., Vorontsov, I., Widström, A.-M., Ransjö-Arvidson, A.-B., & Uvnäs-Moberg, K. (2007). Maternal axillar and breast temperature after giving birth: Effects of delivery ward practices and relation to infant temperature. Birth (Berkeley, Calif.), 34(4), 291–300. https://doi.org/10.1111/j.1523-536X.2007.00187.x
Bystrova, K., Widström, A. M., Matthiesen, A. S., Ransjö-Arvidson, A. B., Welles-Nyström, B., Wassberg, C., Vorontsov, I., & Uvnäs-Moberg, K. (2003). Skin-to-skin contact may reduce negative consequences of “the stress of being born”: A study on temperature in newborn infants, subjected to different ward routines in St. Petersburg. Acta Paediatrica (Oslo, Norway: 1992), 92(3), 320–326.
Cheyney, M. (2011). Reinscribing the birthing body: Homebirth as ritual performance. Medical Anthropology Quarterly, 25(4), 519–542. https://doi.org/10.1111/j.1548-1387.2011.01183.x
Cunningham, E. (2016). Is water birth natural for the fetus? MIDIRS Midwifery Digest, 26(2), 203–208.
Dahan, O. (2020). Birthing Consciousness as a Case of Adaptive Altered State of Consciousness Associated With Transient Hypofrontality. Perspectives on Psychological Science: A Journal of the Association for Psychological Science, 15(3), 794–808. https://doi.org/10.1177/1745691620901546
Dahan, O. (2021). The birthing brain: A lacuna in neuroscience. Brain and Cognition, 150, 105722. https://doi.org/10.1016/j.bandc.2021.105722
Douglas, A., Scullion, S., Antonijevic, I., Brown, D., Russell, J., & Leng, G. (2001). Uterine contractile activity stimulates supraoptic neurons in term pregnant rats via a noradrenergic pathway. Endocrinology, 142(2), 633–644. https://doi.org/10.1210/endo.142.2.7962
Fernández-Cañadas Morillo, A., Marín Gabriel, M. A., Olza Fernández, I., Martínez Rodríguez, B., Durán Duque, M., Malalana Martínez, A. M., Gonzalez Armengod, C., Pérez Riveiro, P., & García Murillo, L. (2017). The Relationship of the Administration of Intrapartum Synthetic Oxytocin and Breastfeeding Initiation and Duration Rates. Breastfeeding Medicine, 12(2), 98–102. https://doi.org/10.1089/bfm.2016.0185
Gavin-Jones, T., & Handford, S. (2016). Hypnobirth: Evidence, practice and support for birth professionals. Routledge.
Grobman, W. A., & Caughey, A. B. (2019). Elective induction of labor at 39 weeks compared with expectant management: A meta-analysis of cohort studies. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 221(4), 304–310. https://doi.org/10.1016/j.ajog.2019.02.046
Kjærgaard, H., Olsen, J., Ottesen, B., & Dykes, A.-K. (2009). Incidence and outcomes of dystocia in the active phase of labor in term nulliparous women with spontaneous labor onset. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 88(4), 402–407. https://doi.org/10.1080/00016340902811001
Kurz, E., Davis, D., & Browne, J. (2019). ‘I felt like I could do anything!’ Writing the phenomenon of ‘transcendent birth’ through autoethnography. Midwifery, 68, 23–29. https://doi.org/10.1016/j.midw.2018.10.003
Lothian, J. A. (2004). Do not disturb: The importance of privacy in labor. The Journal of Perinatal Education, 13(3), 4–6. https://doi.org/10.1624/105812404X1707
Mazzuca, M., Minlebaev, M., Shakirzyanova, A., Tyzio, R., Taccola, G., Janackova, S., Gataullina, S., Ben-Ari, Y., Giniatullin, R., & Khazipov, R. (2011). Newborn Analgesia Mediated by Oxytocin during Delivery. Frontiers in Cellular Neuroscience, 5, 3. https://doi.org/10.3389/fncel.2011.00003
Moore, E. R., Anderson, G. C., Bergman, N., & Dowswell, T. (2012). Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn infants. The Cochrane Database of Systematic Reviews, 5, CD003519. https://doi.org/10.1002/14651858.CD003519.pub3
Newton, N. (1992). Interrelationships between sexual responsiveness, birth, and breast feeding. Pre-and Peri-Natal Psychology Journal.
Nielsen, E. I., Al‐Saqi, S. H., Jonasson, A. F., & Uvnäs‐Moberg, K. (2017). Population Pharmacokinetic Analysis of Vaginally and Intravenously Administered Oxytocin in Postmenopausal Women. The Journal of Clinical Pharmacology, 57(12), 1573–1581. https://doi.org/10.1002/jcph.961
Odent, M. (2003). Fear of death during labour. Midwifery Today with International Midwife, 67, 20–22.
Odent, M. (2019). The future of Homo. Word Scientific. https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=The%20future%20of%20Homo&author=M.%20Odent&publication_year=2019
Qu, F., & Zhou, J. (2007). Electro-Acupuncture in Relieving Labor Pain. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 4(1), 125–130. https://doi.org/10.1093/ecam/nel053
Russell, J. A., Leng, G., & Douglas, A. J. (2003). The magnocellular oxytocin system, the fount of maternity: Adaptations in pregnancy. Frontiers in Neuroendocrinology, 24(1), 27–61. https://doi.org/10.1016/s0091-3022(02)00104-8
Sakala, C., Romano, A. M., & Buckley, S. J. (2016). Hormonal Physiology of Childbearing, an Essential Framework for Maternal–Newborn Nursing. Journal of Obstetric, Gynecologic & Neonatal Nursing, 45(2), 264–275. https://doi.org/10.1016/j.jogn.2015.12.006
Sayiner, F. D., Öztürk, D. M., Ulupinar, E., Velipasaoglu, M., & Corumlu, E. P. (2021). Stress caused by environmental effects on the birth process and some of the labor hormones at rats: Ideal birth environment and hormones. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine: The Official Journal of the European Association of Perinatal Medicine, the Federation of Asia and Oceania Perinatal Societies, the International Society of Perinatal Obstetricians, 34(16), 2600–2608. https://doi.org/10.1080/14767058.2019.1670162
Uvnäs-Moberg, K. (1996). Neuroendocrinology of the mother-child interaction. Trends in Endocrinology and Metabolism: TEM, 7(4), 126–131. https://doi.org/10.1016/1043-2760(96)00036-7
Uvnäs-Moberg, K., Gross, M. M., Agius, A., Downe, S., & Calleja-Agius, J. (2020). Are There Epigenetic Oxytocin-Mediated Effects on the Mother and Infant during Physiological Childbirth? International Journal of Molecular Sciences, 21(24), E9503. https://doi.org/10.3390/ijms21249503
Uvnäs-Moberg, K. U. (2003). The oxytocin factor: Tapping the hormone of calm, love, and healing. Da Capo Press.
Vaccarino, A. L., & Kastin, A. J. (2001). Endogenous opiates: 2000. Peptides, 22(12), 2257–2328. https://doi.org/10.1016/s0196-9781(01)00566-6
Viero, C., Shibuya, I., Kitamura, N., Verkhratsky, A., Fujihara, H., Katoh, A., Ueta, Y., Zingg, H. H., Chvatal, A., Sykova, E., & Dayanithi, G. (2010). REVIEW: Oxytocin: Crossing the bridge between basic science and pharmacotherapy. CNS Neuroscience & Therapeutics, 16(5), e138-156. https://doi.org/10.1111/j.1755-5949.2010.00185.x
Data publikacji: 20.10.2022