Ciągłość opieki położnej w innych krajach

Ciągła opieka położnej w okresie okołoporodowym

Ciągła opieka w okresie okołoporodowym opiera się na partnerskiej relacji kobiety z wybranym przez nią profesjonalistą w dziedzinie ochrony zdrowia. W tym artykule zajmiemy się szczególnie ciągłością opieki świadczonej przez położną.

Ciągłość opieki położnej (ang. Midwifery Led Continuity of Care) w okresie okołoporodowym oznacza, że kobieta jest objęta opieką tej samej położnej lub małej grupy znanych położnych w czasie ciąży, porodu i połogu (1,2). Położna jest specjalistką ochrony zdrowia i do jej kompetencji należy opieka nad kobietą na każdym etapie życia. Położnictwo położnych (ang. midwifery) jest wyjątkową dziedziną medycyny, ponieważ opiera się przede wszystkim na znajomości i wspieraniu fizjologii w okresie okołoporodowym. Położna patrzy na ciążę, poród i połóg jak na naturalne etapy i doświadczenia w życiu człowieka, a nie jak na procesy potencjalnie patologiczne. Jednocześnie szacuje się, że w większości przypadków ciąża przebiega bez powikłań, a większość porodów mogłaby przebiegać bez interwencji medycznych (3–5). Stąd można wysnuć wniosek, że to właśnie ciągła opieka położnej może przynieść najlepsze rezultaty w opiece okołoporodowej – zarówno z perspektywy poszczególnych kobiet i rodzin, jak i z perspektywy zdrowia publicznego.

Skąd wiemy, że to jest dobry system?

Problemy medykalizacji ciąży i porodu, rosnącej ilości interwencji nieprzynoszących poprawy wyników położniczych przy wciąż wysokiej (zwłaszcza w niektórych krajach świata) umieralności kobiet i dzieci oraz niejednokrotnie niskiej jakości doświadczenia porodowego wielu kobiet, przyczyniły się do poddania modelu opieki opartego na położnictwie położnych wnikliwej analizie.

Wciąż przybywa badań naukowych związanych z tym tematem, a w 2014 r. ukazała się także seria publikacji w prestiżowym czasopiśmie The Lancet poświęcona położnictwu położnych (6). Przedstawiono w niej m. in. analizę roli położnych w systemach opieki oraz potencjał, jaki ma dostępna powszechnie opieka położnych w poprawie wyników zdrowotnych kobiet i dzieci, w jakości narodzin oraz w optymalizacji opieki w ramach systemu–  niezależnie od tego, w jakim kraju jest oferowana.

Dużą grupę badań naukowych poświęconych właśnie ciągłości opieki położnej podsumowuje przegląd systematyczny z 2016 r. dostępny w bazie Cochrane (7). Wskazuje on, że dzięki modelowi ciągłej opieki położnej kobiety:

• mają większe szanse na poród naturalny, bez zastosowania instrumentów położniczych;
• mają większe szanse na poród spontaniczny;
• rzadziej korzystają ze znieczulenia farmakologicznego;
• częściej są zadowolone z opieki.

Część publikacji uwzględnionych w tym przeglądzie wskazuje także, że ciągła opieka położnej może zmniejszać ryzyko porodu przedwczesnego oraz straty dziecka w czasie ciąży i w okresie noworodkowym. Co więcej: przegląd Cochrane z 2018 r. (dotyczący interwencji podejmowanych w czasie ciąży by zapobiegać porodowi przedwczesnemu) wymienia ciągłą opiekę położnej jako jedną z interwencji o jasno udowodnionej skuteczności w zapobieganiu porodom przedwczesnym (8).

W badaniu przeprowadzonym w Australii wykazano, że ciągła opieka położnych jest bezpieczna niezależnie od poziomu ryzyka przypisanego ciąży oraz że przynosi wymierne oszczędności, które wynikają przede wszystkim z ograniczenia ilości interwencji w czasie ciąży i porodu (9). W podobnym badaniu brytyjskim z 2020 r. badacze nie wykazali zmniejszenia liczby porodów przedwczesnych w grupie kobiet o podwyższonym ryzyku porodu przedwczesnego i w związku z tym pozostają sceptyczni co do wprowadzania na szerszą skalę modelu ciągłej opieki położnej dla kobiet będących w grupie ryzyka porodu przedwczesnego w celu zmniejszenia odsetka porodów przedwczesnych, ale jednocześnie wskazują na to, że ten model może być bardzo skuteczny w poprawie jakości opieki dla kobiet z grup zagrożonych wykluczeniem (10). 

W kolejnym australijskim badaniu poświęconym przygotowaniom do porodu drogami natury po wcześniejszym cięciu cesarskim (ang. VBAC – Vaginal Birth After Cesarean) to właśnie ciągła opieka położnej osiągnęła najlepsze wyniki jeśli chodzi o jakość doświadczenia porodowego. Kobiety, które z niej korzystały, częściej miały poczucie kontroli nad procesem podejmowania decyzji i poczucie pozytywnego wsparcia w decyzji o VBAC ze strony osoby sprawującej opiekę medyczną. Te kobiety rodzące częściej były aktywne w czasie porodu, korzystały z immersji wodnej i rodziły w pozycjach wertykalnych (11).

Jak wygląda w praktyce ciągła opieki położnej na świecie?

Wśród krajów, w których podstawą systemu opieki okołoporodowej jest opieka położnej, wymienić należy przede wszystkim Holandię, Wielką Brytanię, Kanadę oraz Aotearoa czyli Nową Zelandię. Również w Australii w ramach systemu ochrony zdrowia jest dostępna opieka położnych, też w systemie ciągłym, ale dostęp to tej opieki jest ograniczony(11). 

Z badania poświęconego postrzeganiu opieki okołoporodowej przez kobiety z 2015 r. w którym wzięło udział ponad 20 tys. kobiet wynika, że w Anglii zaledwie 36% kobiet widuje na wizytach przedporodowych tę samą położną (12). Jednocześnie większość kobiet chce, aby w okresie okołoporodowym towarzyszyła im ta sama położna, to w rzeczywistości rzadko widują one dwa razy tego samego specjalistę i często muszą za każdym razem powtarzać swoją historię położniczą (13). Również z cytowanego już badania dotyczącego ciągłej opieki położnej nad kobietą w grupie kobiet z ryzykiem porodu przedwczesnego (10) wynika, że w standardowym modelu opieki położnych jej realna ciągłość może być niska. W badaniu tym grupą kontrolną były kobiety objęte standardową opieką. W tej grupie zaledwie 1% kobiet miał podczas samego porodu opiekę znanej położnej – jednej z dwóch, które przeprowadziły 53% wizyt przedporodowych i 21% wizyt po porodzie. W grupie objętej ciągłą opieką położnej odpowiednio: podczas 57% porodów obecna była konkretna położna lub również znana kobiecie położna zmienniczka, a niemal 75% wizyt przedporodowych i poporodowych było przeprowadzanych przez jedną z tych dwóch położnych. Choć w badaniu wzięły udział zaledwie 334 kobiety, to i tak pokazuje ono, że samo oparcie systemu na położnictwie położnych nie jest tożsame z zapewnieniem ciągłości opieki położnej. Dlatego Wielka Brytania może nie być idealnym przykładem tego modelu opieki, chociaż od 1993 r. systematycznie podejmowane są działania na rzecz wprowadzenia go (14,15).

Holandia

Wśród wymienionych wyżej krajów światowym liderem w zapewnianiu ciągłości opieki położnej jest niewątpliwie Holandia. W kraju tym model opieki oparty na praktyce położnych, skoncentrowany na ciągłości opieki i na potrzebach kobiety (ang. Women Centered Care) funkcjonuje od dziesięcioleci, jego korzenie sięgają zarania współczesnego położnictwa i jest on w pełni zintegrowany z całym systemem ochrony zdrowia oraz zakorzeniony w kulturze. 

Królewska Holenderska Organizacja Położnych (KNOV) w swojej publikacji z 2012 r. opisującej wizję systemu opieki (16) określa, że położna:

• jest niezależną, autonomiczną profesjonalistką w dziedzinie medycyny;
• jest menadżerką i rzeczniczką dla każdej kobiety w okresie ciąży, porodu i połogu;
• koordynuje opiekę położniczą;
• ma określony profil zawodowy i posiada formalne wykształcenie;
• opiera swoje działania na dowodach naukowych.

Warto zauważyć, że w cytowanym wyżej dokumencie określającym wizję położnictwa położnych w Holandii napisano, że relacja położnej z kobietą opiera się na dwóch podstawach: 

• kobieta postrzega położną jako profesjonalistkę w dziedzinie medycyny, która udziela jej wsparcia podczas całego procesu planowania rodzicielstwa, ciąży, porodu i połogu;
• kobieta podejmuje własne decyzje.

Z założenia więc każda kobieta ma prawo do opieki położnej, a położna jest odpowiedzialna za dostarczenie kobiecie obiektywnych informacji o korzyściach i ryzyku związanych z poszczególnymi dostępnymi opcjami na każdym etapie współpracy, żeby kobieta mogła podejmować świadome decyzje oparte na tych informacjach oraz własnych oczekiwaniach i poglądach.

Według danych z 2017 r. ok. 29% kobiet w czasie ciąży i porodu pozostaje pod opieką położnej podstawowej opieki, ok. 13% porodów odbywa się w domu, a odsetek cięć cesarskich jest na poziomie ok. 16% (17). W przypadku wystąpienia poważnych komplikacji w czasie ciąży, opiekę nad kobietą przejmuje personel szpitala, gdzie także często główną osobą sprawującą opiekę jest położna. Ten element systemu, który powoduje przerwanie ciągłości opieki, jest obecnie poddawany analizie i być może zostanie zmieniony tak, aby zapewnić większą kontynuację opieki, która może wpłynąć pozytywnie na bezpieczeństwo kobiet i dzieci (18). Jednocześnie jeśli według jasno określonych kryteriów kobieta potrzebuje jedynie konsultacji z innymi specjalistami w dziedzinie ochrony zdrowia, to zapewniona jest dobra komunikacja między wszystkimi osobami zaangażowanymi w opiekę, a osobą koordynującą działania pozostaje położna podstawowej opieki, co pozytywnie wpływa na komunikację między zespołem specjalistów a kobietą, która znajduje się w centrum całego procesu (16). Zgodnie z postulatami badaczy zatem opieka położnej nie wyklucza korzystania z pomocy stricte medycznej ani nie jest modelem konkurencyjnym (15).

Jeśli chodzi o strukturę zatrudnienia: 28% położnych jest zarejestrowanych jako pracujące w szpitalu, pozostałe 72% to położne podstawowej opieki a 45% z nich  prowadzi samodzielnie własną działalność gospodarczą. Wśród praktyk 60% stanowią praktyki grupowe, w których 40% to praktyki z 3-4 położnymi, a w 60% pracuje 5 lub więcej położnych. Jedynie 6% położnych pracujących w praktykach położniczych podstawowej opieki nie jest właścicielkami praktyk (18).

System opieki okołoporodowej w Holandii daje możliwość pełnej realizacji ciągłej opieki w okresie okołoporodowym opartej na partnerskiej relacji kobiety z profesjonalistami w dziedzinie ochrony zdrowia, zwłaszcza z położną, co przekłada się na bezpieczne oraz pozytywne doświadczenia porodowe, a także na satysfakcję pracowników systemu ochrony zdrowia.

Aotearoa, Nowa Zelandia

W tym kraju początkiem reform była poprawka ustawy o pielęgniarkach wprowadzona w 1990 r. W ramach tej zmiany położne uzyskały status niezależnego zawodu oraz uprawnienia do sprawowania opieki nad kobietami niezależnie od innych specjalistów ochrony zdrowia. Jednocześnie uznano, że kobieta ma prawo wybrać osobę sprawującą opiekę oraz miejsce porodu, niezależnie od stopnia złożoności swoich potrzeb zdrowotnych w okresie okołoporodowym. Te zmiany znacząco poprawiły dostęp do opieki położnych w czasie ciąży, porodu i połogu. Co więcej – w kolejnej ustawie dotyczącej systemu ochrony zdrowia z 2000 r.  wprowadzono stanowisko Głównej Osoby Sprawującej Opiekę w Okresie Okołoporodowym (ang. Leading Maternity Carer, dalej LMC) – jest to osoba wybrana przez kobietę, która wspiera ją podczas całego okresu okołoporodowego, koordynuje współpracę z innymi specjalistami i dba o dostosowanie opieki do potrzeb kobiety (15). Większość kobiet i ich rodzin decyduje się na opiekę położnej. Wybrana położna może obejmować kobietę opieką podczas porodu w dowolnym miejscu (dom, dom narodzin, szpital), jeśli poród odbywa się w placówce, to położna ta pracuje równolegle do personelu szpitala i zapewnia ciągłość opieki (19). Nowozelandzkie Kolegium Położnych (ang. New Zealand College of Midwives) prowadzi stronę z wyszukiwarką położnych według regionu, każda położna ma tam wizytówkę ze szczegółowym opisem swojej praktyki, co może ułatwić rodzinom wybór właściwej położnej (20).

W 2020 r. 3274 położnych z aktualnym certyfikatem wykonywania zawodu wypełniło ankietę dotyczącą swojej pracy przeprowadzoną przez Nowozelandzką Radę Położnych (mi. Te Tatou o te Whare Kahu, ang. Midwifery Council of New Zealand) (21), co jest stałym elementem procesu recertyfikacji. Wśród tych położnych 49% za podstawowe miejsce pracy ma szpital (głównie drugiego i trzeciego stopnia referencyjności), a 38% prowadzi praktykę w społeczności opartą na opiece nad poszczególnymi kobietami (ang. caseload midwifery, case – przypadek, sprawa) i te położne, pracujące jako LMC, w większości prowadzą również własną działalność gospodarczą (32%). Większość położnych (55%), pracujących na różnych stanowiskach, jest zatrudniana przez Okręgową Radę Zdrowia (ang. District Health Board). 21% położnych pracuje w więcej niż jednym miejscu pracy. Statystyczna nowozelandzka położna otacza opieką 37 kobiet w ciągu roku, a położna pracująca w społeczności jako LMC i prowadząca własną działalność gospodarczą otacza opieką średnio 42 kobiety rocznie. 79% położnych zadeklarowało, że pracuje 40 h tygodniowo lub mniej, z czego 46% zadeklarowało, że pracuje 32 h lub mniej. 

W publikacji poświęconej ciągłości opieki położnej jako fundamentowi systemu opieki w Aotearoa, Nowej Zelandii z 2019 r. czytamy:

„Podstawą systemu opieki jest partnerstwo pomiędzy kobietą i jej położną w okresie okołoporodowym. Jest to wzajemna relacja, w której kobieta i położna dzielą się ze sobą swoją wiedzą, odczuciami, doświadczeniami i umiejętnościami, dzięki którym obie mogą podejmować świadome decyzje. Ta wzajemność w relacji wymaga czasu na zbudowanie zaufania, wspólne podejmowanie decyzji i współdzielenie odpowiedzialności” (22). 

System ten nie tylko po prostu sprawdził się w ciągu ostatnich 30 lat, ale –  co warto podkreślić – jest również oparty na solidnych podstawach teoretycznych i koncepcyjnych. To pozwala w razie wątpliwości czy wprowadzania zmian nie stracić z oczu głównych celów i podstawowych założeń na których opiera się zarówno cała organizacja, jak i praca pojedynczych profesjonalistek zaangażowanych w opiekę okołoporodową.

Korzyści i wyzwania z punktu widzenia położnych i systemu organizacji opieki

Poza opisanymi wyżej korzyściami zdrowotnymi oraz dotyczącymi satysfakcji kobiet korzystających z ciągłej opieki położnych, warto przyjrzeć się także aspektom związanym z wpływem pracy w tym systemie na życie położnych.

Wśród korzyści dla położnych, które płyną z pracy w systemie ciągłej opieki nad kobietami w okresie okołoporodowym i ich dziećmi, najczęściej wymieniane to:

• możliwość wykorzystywania i rozwijania swoich kompetencji zawodowych;
• niezależność pracy, zwłaszcza w przypadku położnych pracujących poza szpitalami we własnych praktykach;
• duży autorytet zawodowy położnych oraz ich silna pozycja w społecznościach lokalnych.

Według badania satysfakcji zawodowej położnych holenderskich z 2019 r. (18), wszystkie osoby biorące udział w badaniu określiły swoją satysfakcję z pracy w zawodzie jako wysoką. Różnice w dostrzeganych zaletach pracy wynikały z tego, czy ankietowana osoba pracowała w szpitalu (około 28%), czy jako położna podstawowej opieki. Położne podstawowej opieki wskazały, że ich zadowolenie z pracy było wyższe, kiedy wpływ ich pracy na życie prywatne był ograniczony. Duże znaczenie dla wysokiej satysfakcji zawodowej miała także duża autonomia praktykowania zawodu. Wśród tych położnych pojawiły się głosy, że niezwykle ważne dla zachowania satysfakcji z pracy było zachowanie balansu między życiem prywatnym a zawodowym. 

Tutaj dochodzimy do głównych wyzwań, jakie mogą się pojawić w pracy położnej świadczącej ciągłą opiekę okołoporodową. Podstawowym jest właśnie zachowanie wspomnianej równowagi, które może być trudne, jeśli praca w indywidualnej lub grupowej praktyce podstawowej opieki uwzględnia dyspozycyjność w długich okresach czasu (tak jest w Holandii). W cytowanym wyżej holenderskim badaniu dotyczącym satysfakcji zawodowej pojawia się przykład samozatrudnienia, w którym normy czasu pracy podlegają wyjątkom, co może prowadzić do tego, że położna jest „na dyżurze” nawet 24 czy 48h. W związku z ryzykiem przeciążenia poprzez długość czasu pracy bez przerwy wprowadzono zasadę, że maksymalnie może być 5 dyżurów tego typu w tygodniu.

Rozwiązaniem, które wspiera dopasowanie czasu i intensywności pracy do potrzeb zarówno kobiet jak i położnych, jest uniezależnienie wynagrodzenia od wykonania konkretnych procedur i zapewnienie zamiast tego stałej pensji. Takie rozwiązanie, gdzie położne otrzymują od organu samorządowego określoną kwotę na cały rok i mogą swobodnie planować swoją pracę (zyskując niezależność także w tym aspekcie), stosowane jest w niektórych regionach Australii (15). Również podczas cytowanego wyżej badania dotyczącego ciągłej opieki położnej nad kobietami z grupy ryzyka porodu przedwczesnego zastosowano model płacy rocznej, z zastrzeżeniem określonego czasu pracy położnej w miesiącu oraz liczby kobiet, które powinna objąć ciągłą opieką w czasie całego roku (10).

Szacuje się, że optymalna wielkość praktyki położnych, które pracują w społeczności i są główną osobą sprawującą opiekę nad kobietą w okresie okołoporodowym to 4-6 położnych (13). Zespoły położnych powinny mieć możliwość skorzystania z konsultacji z ginekologiem-położnikiem wspierającym opiekę skoncentrowaną na potrzebach kobiety –  jeden taki specjalista może współpracować z 2-3 zespołami, czyli ok. 8-12 położnymi (15). Warto dodać, że jakość współpracy z innymi specjalistami, zwłaszcza z ginekologami-położnikami, jest istotnym czynnikiem wpływającym nie tylko na jakość opieki, ale także na satysfakcję z pracy położnych. Opracowanie jasnych zasad i procedur współpracy jest bardzo ważne dla utrzymania tej jakości; badacze zachęcają, aby zespoły położnych i lekarzy odbywały regularne spotkania w celu omówienia poszczególnych przypadków, co sprzyja komunikacji między specjalistami (23). Jednocześnie praca położnych w bardziej zintegrowanych systemach może się łączyć z ograniczeniem ich niezależności zawodowej i utrudnionym rozwojem kompetencji właściwych dla położnictwa położnych (24). Jest to istotna kwestia także w przypadku systemu ciągłej opieki położnej, ponieważ w nim także duża grupa położnych pracuje w szpitalach, placówkach łączących opiekę różnych specjalistów.

W swojej publikacji (22) dotyczącej ich systemu opieki położne nowozelandzkie wspominają trzy czynniki, które są wg nich niezbędne do wspierania autonomii zawodu położnej, a ta kolei jest ważna w systemie ciągłej opieki położnej. Są to:

• odpowiednia edukacja położnych

w kierunku pracy opartej na partnerstwie, tak by spełniały standardy i kryteria wymagane przy certyfikacji oraz potrafiły utrzymać swoje kompetencje i rozwijać je zgodnie z najnowszą wiedzą;

• regulacja zawodu 

w celu zapewnienia bezpieczeństwa, wysokiego standardu usług, ochrony autonomii kobiet i położnych oraz utrzymywania mechanizmów odpowiedzialności zawodowej;

• silna organizacja zawodowa położnych 

która ustala wytyczne i standardy pracy, zapewnia możliwości ciągłego kształcenia, stoi na straży praw kobiet i praw położnych w systemie opieki okołoporodowej i ochrony zdrowia.

W publikacji tej można przeczytać także, że położne świadczące opiekę jako LMC (główna osoba sprawująca opiekę), są ogólnie zadowolone ze swojej pracy, która dzięki temu, że jest oparta na relacji, daje im poczucie, że mają do odegrania ważną rolę w życiu kobiet i ich rodzin. Jednocześnie widoczne są także wyzwania, z którymi nadal muszą się mierzyć położne w Aotearoa Nowej Zelandii. Mimo 30 lat zmian nadal borykają się z niedocenianiem ugruntowanym historycznie przez rządy czy lokalne instytucje odpowiedzialne za ochronę zdrowia. Znajduje to odzwierciedlenie w różnicach płac, jakie nadal są widoczne między położnymi a przedstawicielami innych zawodów medycznych, zwłaszcza tych mniej sfeminizowanych (25).

Praktykujące niezależnie położne, otaczające rodziny ciągłą opiekę, mogą także stanowić niezwykle cenne wsparcie dla całych lokalnych społeczności. Dzięki temu są w stanie lepiej rozumieć potrzeby kobiet i wyzwania z jakimi się one mierzą, co przekłada się na wyniki położnicze i satysfakcję ze współpracy zarówno u kobiet, jak i u położnych.

Takie podejście wprowadza w życie położna Jennie Joseph, która oferuje opiekę kobietom z hrabstwa Orange na Florydzie i osiąga bardzo dobre wyniki w obniżaniu liczby porodów przedwczesnych (zwłaszcza wśród kobiet czarnoskórych) a eliminowanie różnic w jakości opieki dostępnej dla kobiet z grup zagrożonych wykluczeniem, w tym ograniczeń wynikających z zinstytucjonalizowanego rasizmu, jest priorytetem w działalności tej położnej (26).

Na społeczny potencjał pracy położnych zwraca także uwagę dr Rocca-Ihenacho, która wraz z zespołem badała m. in. działanie domu narodzin The Barkantine Birth Centre we wschodnim Londynie prowadzonego przez położne (27) i która jest współtwórczynią wytycznych do zakładania tego typu placówek w Europie (28).

Z tych publikacji wynika, że placówki prowadzone przez położne mogą stanowić centra lokalnej aktywności, w których kobiety nie tylko otrzymują pomoc medyczną, ale także korzystają ze spotkań grup wsparcia dla kobiet w ciąży, na temat porodu, karmienia piersią czy rodzicielstwa ogólnie. Żeby było możliwe takie funkcjonowanie domów narodzin, które przekłada się na życie społeczności i budowanie pozytywnej kultury porodowej, najlepiej aby jednostki te były wspierane przez władze lokalne i żeby finansowanie ich działania było traktowane jako ważny element polityki zdrowotnej. 

Jak pokazuje przykład kilku krajów, w których ciągłość opieki położnej stanowi realną podstawę systemu opieki okołoporodowej, przyjęcie takiej filozofii pozytywnie wpływa na bezpieczeństwo kobiet i dzieci, jakość doświadczenia porodowego oraz satysfakcję zawodową położnych. Dlatego też model ten jest rekomendowany przez WHO. Widoczne są coraz liczniejsze działania w różnych regionach naszego globu, które mają na celu wsparcie niezależności położnych oraz upowszechnienie dostępu do ciągłej opieki położnej dla wszystkich kobiet, niezależnie od miejsca zamieszkania, wykształcenia czy statusu ekonomicznego.

Autorka: Anna Kwiatek-Kucharska – aktywistka porodowa i popularyzatorka nauki w obszarze opieki okołoporodowej, zafascynowana fizjologią porodu i wpływem kultury na postrzeganie i przebieg porodu.

Konsultacja merytoryczna: dr Barbara Baranowska

Piśmiennictwo:

1. Midwifery Continuity of Care – Australian College of Midwives [Internet]. [cytowane 14 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.midwives.org.au/midwifery-continuity-care
2. WHO. WHO recommendation on midwife-led continuity of care during pregnancy [Internet]. 2016 [cytowane 14 grudzień 2020]. Dostępne na: https://extranet.who.int/rhl/topics/improving-health-system-performance/implementation-strategies/who-recommendation-midwife-led-continuity-care-during-pregnancy
3. Safely delivered: a national survey of women’s experience of maternity care 2014 [Internet]. [cytowane 14 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.npeu.ox.ac.uk/downloads/files/reports/Safely%20delivered%20NMS%202014.pdf
4. Care in Normal Birth: a practical guide Report of a Technical Working Group [Internet]. [cytowane 14 grudzień 2020]. Dostępne na: http://www.midwiferyservices.org/care_in_normal_birth_practical_guide.pdf
5. You & Your Baby A National Survey of Health and Care 2018 [Internet]. [cytowane 14 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.npeu.ox.ac.uk/assets/downloads/maternity-surveys/reports/You%20and%20Your%20Baby%202018%20Survey%20Report.pdf
6. Horton R, Astudillo O. The power of midwifery. The Lancet. wrzesień 2014;384(9948):1075–6.
7. Sandall J, Soltani H, Gates S, Shennan A, Devane D. Midwife‐led continuity models versus other models of care for childbearing women. Cochrane Database Syst Rev [Internet]. 2016 [cytowane 12 grudzień 2020];(4). Dostępne na: https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD004667.pub5/full
8. Medley N, Vogel JP, Care A, Alfirevic Z. Interventions during pregnancy to prevent preterm birth: an overview of Cochrane systematic reviews. Cochrane Database Syst Rev [Internet]. 2018 [cytowane 19 grudzień 2020];(11). Dostępne na: https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD012505.pub2/full
9. Tracy SK, Hartz DL, Tracy MB, Allen J, Forti A, Hall B, i in. Caseload midwifery care versus standard maternity care for women of any risk: M@NGO, a randomised controlled trial. The Lancet. 23 listopad 2013;382(9906):1723–32.
10. Turienzo CF, Bick D, Briley AL, Bollard M, Coxon K, Cross P, i in. Midwifery continuity of care versus standard maternity care for women at increased risk of preterm birth: A hybrid implementation–effectiveness, randomised controlled pilot trial in the UK. PLOS Med. 6 październik 2020;17(10):e1003350.
11. Keedle H, Peters L, Schmied V, Burns E, Keedle W, Dahlen HG. Women’s experiences of planning a vaginal birth after caesarean in different models of maternity care in Australia. BMC Pregnancy Childbirth. 30 czerwiec 2020;20(1):381.
12. 2015 survey of women’s experiences of maternity care [Internet]. [cytowane 19 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.cqc.org.uk/sites/default/files/20151215_mat15_statistical_release.pdf
13. BETTER BIRTHS Improving outcomes of maternity services in England A Five Year Forward View for maternity care [Internet]. [cytowane 19 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.england.nhs.uk/wp-content/uploads/2016/02/national-maternity-review-report.pdf
14. The contribution of continuity of midwifery care to high quality maternity care [Internet]. [cytowane 19 grudzień 2020]. Dostępne na: https://cdn.ps.emap.com/wp-content/uploads/sites/3/2017/11/RCM-Continuity-of-Care-Publication-November-2017.pdf
15. Tracy S, Page L. Choice, continuity and control: a clarion call to putting women at the center of their care, and supporting normal birth. W: Squaring the Circle: Normal birth research, theory and practice in a technological age. Pinter&Martin; 2019. s. 140–52.
16. KNOV. A New Balance in Midwifery Care [Internet]. 2012 [cytowane 19 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.knov.nl/serve/file/knov.nl/knov_downloads/718/file/KNOV_A_new_balance_in_midwifery_care_june_2012.pdf
17. Midwifery in The Netherlands 2017 [Internet]. [cytowane 19 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.knov.nl/serve/file/knov.nl/knov_downloads/526/file/Midwifery_in_The_Netherlands_versie_2017.pdf
18. Cronie D, Perdok H, Verhoeven C, Jans S, Hermus M, de Vries R, i in. Are midwives in the Netherlands satisfied with their jobs? A systematic examination of satisfaction levels among hospital and primary-care midwives in the Netherlands. BMC Health Serv Res. 13 listopad 2019;19(1):832.
19. Midwifery in New Zealand [Internet]. New Zealand College of Midwives. [cytowane 18 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.midwife.org.nz/women/about-midwives/midwifery-in-new-zealand/
20. Find Your Midwife [Internet]. [cytowane 4 styczeń 2021]. Dostępne na: https://www.findyourmidwife.co.nz/
21. 2020 Midwifery Workforce Survey [Internet]. [cytowane 16 grudzień 2020]. Dostępne na: https://www.midwiferycouncil.health.nz/common/Uploaded%20files/Workforce%20surveys/Midwifery%20Workforce%20Survey%202020.pdf
22. Continuity of Midwifery Care in Aotearoa New Zealand – Partnership in Action [Internet]. [cytowane 4 styczeń 2021]. Dostępne na: https://indd.adobe.com/view/9f196f31-57d3-4124-9c77-936a0d65dca6
23. Collaboration in Maternity Care is achievable and practical – Beasley – 2012 – Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology – Wiley Online Library [Internet]. [cytowane 12 grudzień 2020]. Dostępne na: https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/ajo.12003
24. McFarland A, Jones J, Luchsinger J, Kissler R, Smith D. The Experiences of Midwives in Integrated Maternity Care: A Qualitative Metasynthesis. Midwifery. 1 październik 2019;80:102544.
25. Media Release: 30 Years Since Midwives Gained The Right To Practice Autonomously [Internet]. New Zealand College of Midwives. [cytowane 29 styczeń 2021]. Dostępne na: https://www.midwife.org.nz/news/media-release-30-years-since-midwives-gained-the-right-to-practice-autonomously/
26. The JJ WAY®: Community-based Maternity Center Final Evaluation Report [Internet]. [cytowane 15 grudzień 2020]. Dostępne na: https://commonsensechildbirth.org/wp-content/uploads/2019/07/The-JJ-Way%C2%AE-Community-based-Maternity-Center-Evaluation-Report-2017-1-1.pdf
27. Rocca‐Ihenacho L, Yuill C, McCourt C. Relationships and trust: Two key pillars of a well-functioning freestanding midwifery unit. Birth [Internet]. [cytowane 30 styczeń 2021];n/a(n/a). Dostępne na: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/birt.12521
28. Rayment J, Rocca-Ihenacho L, Newburn M, Thaels E, Batinelli L, Mcourt C. The development of midwifery unit standards for Europe. Midwifery [Internet]. lipiec 2020 [cytowane 30 styczeń 2021];86. Dostępne na: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7263731/