Indukcja porodu – wskazania i metody

Jedno z zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia z 1985 roku „Poród nie jest chorobą” brzmi: „Nie powinno się wywoływać porodów dla wygody. W żadnym rejonie geograficznym odsetek takich porodów nie powinien przekraczać 10%” (WHO 1985r).

W opublikowanym 25 lat później dokumencie (WHO, 2011) Światowa Organizacja Zdrowia stwierdza: „W krajach rozwiniętych ponad 25% porodów w donoszonej ciąży rozpoczyna się poprzez zastosowanie indukcji”.

Przy tak wysokim odsetku trudno jest obronić tezę, że dzieje się to z przyczyn wyłącznie medycznych, dla skorygowania porodu, przebiegającego w sposób nieprawidłowy. Należy raczej stwierdzić, że znaczna część tego odsetka jest wyrazem medykalizacji porodu fizjologicznego i próbą dopasowywania jego tempa, dynamiki i czasu trwania do ustalonych ram procedur szpitalnych, potrzeb personelu lub też sposobu organizacji oddziałów położniczych. Tendencję unikania prowadzenia porodów w godzinach nocnych, podczas weekendów i świąt poprzez wywoływanie ich lub przyspieszanie nazwano „położnictwem w świetle dziennym” (Paccaud 1984; MacFarlane 1978).

Indukcja porodu staje się też coraz częściej indukcją „na życzenie” kobiet, które chciałyby urodzić dziecko w wybranym przez siebie dniu lub manifestują niechęć do przedłużającej się, w ich mniemaniu, ciąży. Jako działanie nie pozbawione skutków ubocznych indukcja powinna jednakże być zarezerwowana dla sytuacji, w których jej działanie ma walor terapeutyczny.

Wskazania do indukcji porodu

Indukcja porodu jest wskazana, gdy istnieje prawdopodobieństwo, że wywołanie porodu przyniesie większe korzyści zdrowotne dla matki i dziecka niż czekanie na jego samoistne rozpoczęcie. Wywoływanie porodu w sytuacji braku wskaźników zagrożenia płodu lub braku wysokiego prawdopodobieństwa ich wystąpienia jest działaniem jatrogennym. Indukcja powinna być rozważana jedynie w sytuacji, gdy poród może się odbyć drogami i siłami natury.

Istnieje wiele rozbieżności w kwestii zarówno wskazań do indukcji jak i momentu w jakim może być wykonana. W zaleceniach Światowej Organizacji Zdrowia stwierdza się, że wywołanie porodu powinno wykonywać się u kobiet o których wiadomo z całą pewnością, że osiągnęły 41 tydzień (>40 tygodni + 7 dni) ciąży, a „indukcja porodu u kobiet w prawidłowej ciąży i wieku ciążowym mniejszym niż 41 tygodni nie jest zalecana.” (WHO, 2011). Rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia dotyczące wywoływania porodu nie są jedynymi – towarzystwa naukowe, a także poszczególne kraje tworzą własne protokoły postępowania, a badania dotyczące tej interwencji i jej wpływu na matkę i dziecko wciąż trwają, będąc przedmiotem sporów naukowców. Zalecenia mogą być istotną wskazówką dla klinicystów lecz decyzja o indukcji powinna być podejmowana indywidualnie, ze względu na sytuację konkretnej pacjentki.

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne również opracowało listę sytuacji w których należy rozważyć indukcję porodu (PTG, 2009). Należą do nich:

• Przedwczesne odpływanie płynu owodniowego
• nadciśnienie indukowane ciążą / stan przedrzucawkowy,
• nadciśnienie przewlekłe,
• cukrzyca,
• przewlekłe schorzenia ciężarnej (niezaawansowane, ustabilizowane),
• zakażenie wewnątrzmaciczne,
• konflikt serologiczny,
• hipotrofia płodu (IUGR),
• nieprawidłowe wyniki badań mogące sugerować zagrażające niedotlenienie wewnątrzmaciczne,
• obumarcie wewnątrzmaciczne donoszonego płodu w wywiadzie,
• wady rozwojowe płodu,
• przedwczesne pęknięcie pęcherza płodowego,
• w rzadkich sytuacjach inne wskazania elektywne.

Indukcja porodu – kiedy?

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne nie zajmuje stanowiska co do terminu wywoływania porodu, choć to wydaje się być ważnym elementem do rozważenia ze względu na zagrożenie wcześniactwem. W przeglądowej pracy naukowców z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi przedstawiono wyniki badań z których wynika, że „niewątpliwie korzystna dla płodu i matki jest indukcja porodu przeprowadzona w przypadku ciąży powikłanej PROM w okresie okołoporodowym oraz w ciąży po terminie, tzn. po 41. t.c. W pozostałych opisanych wskazaniach do indukcji porodu w ciąży powikłanej PPROM, IUGR, PIH/preeklampsja czy cukrzycą ważną rolę odgrywa termin przeprowadzenia indukcji porodu. Zbyt wczesne wykonanie indukcji porodu niesie ze sobą szereg powikłań związanych z wcześniactwem. Wydaje się, że w miarę możliwości najlepiej byłoby, gdyby ciąże powikłane IUGR, PIH/preeklampsją czy cukrzycą rozwiązywać w 38. tygodniu ciąży, pamiętając o zindywidualizowanej ocenie korzyści i powikłań w poszczególnych przypadkach.” (M. Kostrzewa, J. Kalinka, 2012).

Metody indukcji porodu

Współcześnie położnictwo dysponuje skutecznymi i różnorodnymi metodami indukcji. Nie wszystkie one są jednak bezpiecznymi i właściwymi sposobami wywoływania porodu. Ponieważ fenomen narodzin ludzkiego dziecka nie jest procesem medycznym, tylko procesem naturalnym, w pierwszej kolejności należy jedynie wesprzeć jego naturalny przebieg. Ważne jest, aby wspomóc naturalny proces inicjacji porodu, zostawiając naturze dalsze działanie. Odebranie specyficznym hormonalnym mechanizmom, składającym się na fizjologiczny proces porodu, udziału w procesie narodzin i zastąpienie go ciągłą podażą sztucznych, syntetyzowanych substancji często powoduje dalsze powikłania.

I. Indukcja farmakologicza

Oksytocyna

Oksytocyna jest najczęściej używaną substancją do stymulacji porodu. Aktywując ścieżkę fosfolipaza C-inozytol, powoduje wzrost jonów wewnątrzkomórkowego wapnia, prowadzący do wzmocnienia skurczy miometrium (Arias 2000). Przegląd systematyczny, obejmujący badania dotyczące ponad 11 tys. kobiet pokazał, że u kobiet z niedojrzałą szyjką macicy i zachowaną ciągłością błon płodowych oksytocyna jest mniej efektywna niż PGE2 (prostaglandyny). Wśród pacjentek z niedojrzałą szyjką macicy, u których zastosowano PGE2, większy odsetek osiągał ponad 5-punktową ocenę dojrzałości szyjki w skali Bishopa, ponadto rzadziej zastosowano cesarskie cięcie. U kobiet, u których mimo niedojrzałej szyjki doszło do pęknięcia błon płodowych oraz u kobiet z dojrzałą szyjką macicy oksytocyna okazała się mniej skuteczną metodą w stosunku do PGE2 w rozpoczynaniu porodu w ciągu 24 h. Wytyczne NICE, opierając się na wynikach przeglądów Cochrane’a nie zalecają użycia samej oksytocyny jako metody indukcji porodu (NICE clinical guideline 70; Kelly, Tan 2001).

Prostaglandyny

Prostaglandyny wzniecają czynność skurczową na poziomie wielu różnych mechanizmów – uruchamiają zewnątrzkomórkowe substancje podstawne szyjki, PGE2, powodują wzrost aktywności kolagenozy, pobudzającej elastazę, glikozamnoglikany i kwas hialuronowy w szyjce. Dzięki prostaglandynom dochodzi do relaksacji mięśni gładkich, co ułatwia rozwieranie szyjki macicy. Wzrost poziomu Ca wewnątrzkomórkowego, wywołany działaniem prostaglandyn, wpływa na czynność skurczową miometrium (Witter 2000; Arias 2000). Przeprowadzono wiele badań, dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa stosowania prostaglandyn oraz różnych sposobów ich podawania. W porównaniu do grup otrzymujących placebo, zastosowanie PGE2 wpływało istotnie na wywołanie porodu pochwowego w ciągu 24 h, przy czym odsetek cięć cesarskich był w obu grupach podobny, wzrósł jednak odsetek hiperstymulacji i zaburzeń w czynności serca płodu (Kelly, Kavanagh, Thomas 2002). Ryzyko powodowane użyciem prostaglandyn dotyczy hiperstymulacji macicy i efektów ubocznych u matki, związanych głównie z układem pokarmowym: nudności, wymiotów, rozwolnienia, biegunki i gorączki. Prostaglandyny podawane doustnie są mniej skuteczne niż dopochwowe i doszyjkowe. Nie zauważono różnic w odniesieniu do stanu matki i dziecka, ale częściej dochodziło u kobiet do nudności i wymiotów. Wytyczne NICE nie rekomendują użycia prostaglandyn drogą per os. Użycie prostaglandyn doszyjkowych i doowodniowych jest skuteczną metodą indukcji porodu, jednakże ze względu na swą inwazyjność i dostępność PGE2 dopochwowych nie jest zalecane (Hutton, Mozurkewich 2001; Boulvain, Kelly, Irion 2008).

Kontrowersje wokół mizoprostolu

Mizoprostol (Cytotec) jest syntetycznym analogiem PGE1. Lek ten przeznaczony jest wyłącznie do leczenia wrzodów żołądka i dwunastnicy. Zgodnie z zaleceniami producenta nie należy stosować go u kobiet ciężarnych i karmiących. Pomimo iż indukcja porodu nie znajduje się na liście wskazań do jego użycia, a ciąża wyklucza jego stosowanie, cytotec w wielu miejscach na świecie, w tym także w Polsce, zakładany jest dopochwowo w celu wywołania czynności porodowej. W rekomendacjach Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego z 2002 r. można jednak przeczytać „mając na uwadze stan pracy związanej ze stosowaniem omawianego leku oraz prawie dwuletnie obserwacje własne i dane bibliograficzne uważamy, iż mizoprostol może być stosowany jedynie w przypadku preindukcji ciąż obumarłych i indukcji poronień lub porodów płodów niezdolnych do życia. W każdym innym zastosowaniu jednostka powinna otrzymać zgodę odpowiednich komisji bioetycznych” (PTG 2002). Niebezpieczeństwo związane z wywoływaniem porodu mizoprostolem polega przede wszystkim na braku kontroli nad czynnością skurczową macicy.

Mimo tych zastrzeżeń użycie mizoprostolu znalazło się w zaleceniach zagranicznych towarzystw naukowych. Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (ACOG, 2010) zaleca stosowanie dopochwowo tabletek z mizoprostolem u kobiet z nieprzygotowaną szyjką macicy. Dawka jednorazowa nie powinna przekraczać 25 mikrogramów i może być powtórzona po 3-6 godzinach. ACOG nie zaleca podawania mizoprostolu kobietom po wcześniejszym cesarskim cięciu, ze względu na zagrożenie pęknięcia macicy. Podobną dawkę zaleca Kanadyjskie Towarzystwo Ginekologów i Położników (SOGC, 2013) kobietom bez blizn na macicy i zachowanym pęcherzem płodowym. Natomiast NICE uważa, że mizoprostol powinien być używany jedynie do indukcji porodu martwego dziecka (NICE clinical guideline 70). Światowa Organizacja Zdrowia w zaleceniach dotyczących indukcji porodu dopuszcza użycie mizoprostolu w niskich dawkach w sytuacji ciąży po terminie a także w przypadku wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. Mizoprostol nie jest natomiast zalecany w przypadku kobiet po wcześniejszym cięciu cesarskim (WHO, 2011).

Mifepristone (RU 486)

Jest syntetycznym steroidem o działaniu antagonistycznym do progesteronu, wpływającym na aktywność skurczową miometrium. Przegląd systematyczny, dotyczący zastosowania mifepristonu w celu indukcji porodu, nie dostarczył odpowiednich dowodów co do skuteczności i bezpieczeństwa jego stosowania (Neilson 2002). Dodatkowo Zhang i wsp. opisali poważne skutki uboczne u dzieci wywołane zastosowaniem leku u matki (Zhang, Leng, Zhang 2006).

II. Indukcja mechaniczna

Amniotomia

Badania prowadzone wśród kobiet z niedojrzałą szyjką macicy poddanych sztucznemu przebiciu błon płodowych, nie potwierdziły, że zabieg ten wywołuje poród. Dodatkowo wykonanie amniotomii, będącej inwazyjną procedurą położniczą, zwiększa zagrożenie wypadnięciem lub wewnątrzmacicznym zaciśnięciem pępowiny, infekcją u dziecka i matki, deceleracjami, krwawieniem w przypadku łożyska przodującego lub nisko usadowionego, oraz uszkodzeniem tkanek dziecka. Przegląd systematyczny, prowadzony przez Cochrane’a, wykazał zwiększoną potrzebę stymulacji oksytocyną po amniotomii wykonanej u kobiet z dojrzałą szyjką macicy w stosunku do kobiet po dopochwowym podaniu PGE2. Należy przy tym zaznaczyć, że nie odnotowano znaczących różnic w odległych rokowaniach, odnoszących się od stanu noworodków (Bricker, Luckas 2000). W sytuacji, gdy nie istnieją przeciwwskazania medyczne do użycia PGE2, amniotomia nie jest zalecana jako wyłączna metoda indukcji porodu.

Dowody, pochodzące z badań, pokazują, że u kobiet z niedojrzałą szyjką macicy zastosowanie amniotomii z równoczesnym wlewem kroplowym z oksytocyny przynosi podobne następstwa zdrowotne dla matki i dziecka, jak zastosowanie PGE2, natomiast wywołuje słabszy efekt indukcyjny. U kobiet z dojrzałą szyjką zastosowanie tej metody wiąże się z większym odsetkiem krwotoków połogowych i większym dyskomfortem w porównaniu z PGE2. W porównaniu z podażą samej oksytocyny, kobiety częściej rodziły w ciągu 24 h od wlewu dożylnego (Howarth, Botha 2001). Wytyczne NICE nie zalecają użycia amniotomii z równoczesnym wlewem oksytocynowym jako podstawowej metody indukcji porodu, chyba że istnieją przeciwwskazania do użycia dopochwowej PGE2, na przykład szczególne ryzyko hiperstymulacji macicy (NICE clinical guideline 70).

Odklejenie dolnego bieguna pęcherza płodowego (ODBPP)

Metoda ta polega na delikatnym odklejeniu podczas badania wewnętrznego kosmówki od doczesnej. Należy odróżnić to działanie od forsownego „masowania szyjki”, bolesnej i szkodliwej interwencji, wykonywanej przed lub w trakcie porodu. Nie jest to bezpośredni sposób indukcji porodu, ale metoda pomocnicza, sprzyjająca dojrzewaniu szyjki macicy. Mechanizm jej działania polega prawdopodobnie na pobudzeniu miejscowej produkcji prostaglandyny F2a (PGF2a) i wzroście aktywności fosfolipazy A2. Warunkiem do zastosowania tej metody jest rozwarcie kanału szyjki co najmniej na palec. Liczne badania naukowe potwierdzają związek pomiędzy wykonaniem ODBPP a zmniejszeniem odsetka ciąż, trwających powyżej 41. tygodnia (Cammu, Haitsma 1998; de Miranda et al. 2006, Magann et al. 1998; Magann et al. 1999). Zastosowanie ODBPP u kobiet w 38-42 tygodniu ciąży z niedojrzałą szyjką macicy zdecydowanie zmniejsza potrzebę wykonania właściwej indukcji porodu, szczególnie u wieloródek (Allott, Palmer 1993; el-Torkey, Grant 1992; Boulvain et al. 1998; Dare, Oboro 2002). Zgodnie z doniesieniami przeglądu Cochrane’a, odklejenie dolnego bieguna pęcherza płodowego, poprzedzające inne metody indukcji porodu, pozwala na użycie niższych dawek oksytocyny w trakcie stymulacji czynności skurczowej oraz osiągnięcie wyższego odsetka porodów normalnych. Porównując grupy kobiet wobec których zastosowano ODBPP oraz grupy kobiet wobec których nie zastosowano żadnej interwencji, nie stwierdzono istotnych różnic w odsetku znieczulenia zewnątrzoponowego, cięcia cesarskiego, porodów zabiegowych, stanu dziecka w skali Apgar w 5. minucie urodzenia, umieszczeniu dziecka na oddziale intensywnego nadzoru medycznego oraz odsetku śmiertelności okołoporodowej matki i dziecka.  W porównaniu z grupą bez interwencji, kobiety częściej odczuwały dyskomfort podczas badania wewnętrznego, krwawienie i nieregularną czynność skurczową (Boulvain, Stan, Iron 2005). Jednakże badanie de Miranda i wsp., dotyczące odczuć bólowych, pokazało, że większość badanych kobiet nie uznała ODBPP za metodę bolesną, a z grupy osób, zgłaszających odczucia bólowe, 88% poddałaby się jej w kolejnej ciąży (de Miranda et al.  2006).

Porównanie ODBPP, podaży oksytocyny oraz prostaglandyn u kobiet z niedojrzałą szyjką macicy nie wykazało znamiennych różnic w liczbie indukcji porodu, odsetku cięć cesarskich oraz stanie klinicznym matek i dzieci (Boulvain, Stan, Iron 2005).

Cewnik Foley’a

Do metod mechanicznej indukcji porodu zalicza się wprowadzanie cewnika Foleya do kanału szyjki oraz przestrzeni pozaowodniowej. Miejscowe ciśnienie wywierane na tkanki prowadzi do uwolnienia prostaglandyn. Badania pokazały, że w przypadku kobiet z niedojrzałą szyjką macicy, zastosowanie cewnika Foleya lub cewnika z prostaglandynami w zestawieniu z podażą domaciczną prostaglandyn wywołuje porównywalny efekt preindukcyjny i wywiera podobny wpływ na stan matki i dziecka (Lin, Kupferminc, Dooley 1995; Rouben, Arias 1993; Sherman et al. 2001; Goldman, Wigton 1999; Guinn et al. 2000; Schreyer et al. 1989). Do zagrożeń, związanych z zastosowaniem mechanicznych metod indukcji porodu, należą infekcje, krwawienia, pęknięcie błon płodowych oraz odklejenie łożyska (NICE clinical guideline 70). Istnieje ograniczona liczba dowodów na temat skuteczności założenia cewnika Foleya do kanału szyjki macicy lub pozaowodniowo pod względem wystąpienia porodu w ciągu 24 h oraz redukcji wskaźnika cięć cesarskich w porównaniu z zastosowaniem prostaglandyn. Nie istnieją wystarczające dowody, pozwalające rekomendować metody mechaniczne w celu indukcji porodu w sytuacji, gdy szyjka macicy nie jest dostatecznie dojrzała. Metody te można rozważać w sytuacji zagrożenia pęknięciem macicy np. rozejścia się blizny po uprzednim cięciu cesarskim. Wytyczne NICE w zakresie indukcji porodu pokazują, że chociaż metody te wiążą się z niższym prawdopodobieństwem wystąpienia hiperstymulacji macicy, to ich stosowanie zwiększa ryzyko wystąpienia infekcji u dziecka (NICE clinical guideline 70).

III. Metody niefarmakologiczne

Istnieje wiele tradycyjnych metod indukcji porodu efektywnie stosowanych przez położne. Z powodu istnienia jedynie prac kazuistycznych i braku przeglądów systematycznych, na dzień dzisiejszy nie ma rozstrzygających dowodów, które mogłyby być podstawą wytycznych, dotyczących ich stosowania. Wynika to między innymi z tego, że alternatywne metody indukcji są spersonalizowane i nie wypadają dobrze kiedy oceniane są za pomocą narzędzi badawczych zachodniej medycyny. Pamiętać też trzeba, że część metod medycznej indukcji również nie została zbadana we wnikliwy sposób. Na dowód tego można przyjrzeć się sile rekomendacji i jakości dowodów naukowych przytoczonych w zaleceniach dotyczących indukcji porodu Światowej Organizacji Zdrowia. Oznacza to, że również medyczne metody indukcji tak powszechnie używane w szpitalach położniczych bazują na stosunkowo słabo udokumentowanym materiale naukowym.

Niektóre z niefarmakologicznych metod indukcji porodu zalecanych przez położne i ich przypuszczalny wpływ na stan macicy.

• Preparaty ziołowe o działaniu naskurczowym

olej z wiesiołka

pluskawica groniasta

kalina śliwolistna

liście maliny czerwonej

• Preparaty homeopatyczne o działaniu naskurczowym

Caulophyllum thalictroides

• Akupunktura

Stymulacja nerwowa, wiążąca się z  uwolnieniem prostaglandyn i oksytocyny.

• Stosunek seksualny

Wzniecanie porodu zarówno poprzez dostarczenie do dróg rodnych kobiety nasienia, bogatego źródła prostaglandyn, jak i wpływ uwolnienia endogennej oksytocyny w wyniku orgazmu.

• Drażnienie brodawek sutkowych

Wydzielanie oksytocyny.

Bibliografia:

Allott H.A., Palmer C.R. 1993, Sweeping the membranes: a valid procedure in stimulating the onset of labour?, BJOG, 100(10):898–903

American College of Obstetricians and Gynecologists 1999, Induction of labor with misoprostol, ACOG committee opinion 228, Washington

Arias F. 2000, Pharmacology of oxytocin and prostaglandins, Clin Obstet Gynecol, 43:455-68

Bailit J.L. et al. 2005, Outcomes of women presenting in active versus latent phase of spontaneous labor, Obstet Gynecol, 105:77-79

Boulvain M. et al. 1998, Does sweeping of the membranes reduce the need for formal induction of labour? A randomized controlled trial, BJOG, 105:34–40

Boulvain M., Kelly A., Irion O. 2008, Intracervical prostaglandins for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (1):CD006971

Boulvain M., Stan C., Irion O. 2005, Membrane sweeping for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (1):CD000451

Bricker L., Luckas M. 2000, Amniotomy alone for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (4):CD002862

Cammu H., Haitsma V. 1998, Sweeping of the membranes at 39 weeks in nulliparous women: a randomised controlled trial, BJOG, 105(1):41–44

Dare F.O., Oboro V.O. 2002, The role of membrane stripping in prevention of post-term pregnancy: a randomised clinical trial in Ile-lfe, Nigeria, J Obstet Gynaecol, 22(3):283–286

de Miranda E. et al. 2006, Membrane sweeping and prevention of post-term pregnancy in low-risk pregnancies: a randomised controlled trial,  BJOG, 113(4):402–408

el-Torkey M., Grant J.M. 1992, Sweeping of the membranes is an effective method of induction of labour in prolonged pregnancy: a report of a randomized trial, Br J Obstet Gynaecol, 99(6):455–458

Goldman J.B., Wigton T.R. 1999, A randomized comparison of extra-amniotic saline infusion and intracervical dinoprostone gel for cervical ripening, Obstet Gynecol, 93:271-274

Guinn D.A. et al. 2000,  Extra-amniotic saline, laminaria, or prostaglandin E(2) gel for labor induction with unfavorable cervix: a randomized controlled trial, Obstet Gynecol, 96:106-112

Howarth G.R., Botha D.J. 2001, Amniotomy plus intravenous oxytocin for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (3):CD003250

Hutton E., Mozurkewich E. 2001, Extra-amniotic prostaglandin for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (2):CD003092

Kelly A.J., Kavanagh J., Thomas J. 2002, Vaginal prostaglandin (PGE2 and PGF2a) for induction of labour at term, Cochrane Database Syst Rev, (2):CD003101

Kelly A.J., Tan B. 2001, Intravenous oxytocin alone for cervical ripening and induction of labour, Cochrane Database of Syst Rev, (3):CD003246

Kostrzewa M., Kalinka J. 2012, Indukcja porodu. Część 1. Kontrowersje i korzyści wynikające ze wskazań do indukcji porodu, Perinatologia, Neonatologia, i Ginekologia, tom 5, zeszyt 4, 185-189

Lin A., Kupferminc M., Dooley S.L. 1995, A randomized trial of extra-amniotic saline infusion versus laminaria for cervical ripening, Obstet Gynecol, 86:545-549

Magann E.F. et al. 1998, Can we decrease postdatism in women with an unfavorable cervix and a negative fetal fibronectin test result at term by serial membrane sweeping?, Am J Obstet Gynecol, 179(4):890–894

MacFarlane A. 1978, Variations in number of births and perinatal mortality by day of week in England and Wales, Br Med J, 2(6153):1670–1673

Magann E.F. et al. 1999, Membrane sweeping versus dinoprostone vaginal insert in the management of pregnancies beyond 41 weeks with an unfavorable cervix, J Perinatol, 19(2):88–91

Neilson J.P. 2002, Mifepristone for induction of labour, Cochrane Database Syst Rev, (2):CD002865

NICE clinical guideline Developed by the National Collaborating Centre for Women’s and Children’s Health

Paccaud F. 1984, Weekend Births, Lancet, (2):470

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne  2002, Mizoprostol w położnictwie – rola, zastosowanie, kontrowersje Stanowisko Zarządu Głównego

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 2009, Rekomendacje zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące opieki okołoporodowej i prowadzenia porodu, Ginekol Pol. 2009, 80, 548-557

Rouben D., Arias F. 1993, A randomized trial of extra-amniotic saline infusion plus intracervical Foley catheter balloon versus prostaglandin E2 vaginal gel for ripening the cervix and inducing labor in patients with unfavorable cervices, Obstet Gynecol, 82:290-294

Rowlands S., Royston P. 1993, Estimated date of delivery from last menstrual period and ultrasound scan: which is more accurate?, Br J Gen Pract, 43(373):322–325

Schreyer P. et al. 1989, Ripening the highly unfavorable cervix with extra-amniotic saline instillation or vaginal prostaglandin E2 application, Obstet Gynecol, 73:938-942

Sherman D.J. et al. 2001, Balloon cervical ripening with extra-amniotic infusion of saline or prostaglandin E2: a double-blind, randomized controlled study, Obstet Gynecol, 97:375-80

SOGC, Induction of labor, SOGC clinical practice guidelines, nr 296, September 2013.

WHO 1985a, Poród nie jest chorobą, Fortaleza, Brazylia

WHO 2011, Recommendations for induction of labor, Geneva

Witter F.R. 2000, Prostaglandin E2 preparations for preinduction cervical ripening, Clin Obstet Gynecol, 43:469-474

Zhang A., Leng W., Zhang X. et al. 2006, Effect of mifepristone on ultrastructure of fetal kidney in second trimester of pregnancy, J Jilin Univ, 32(5):854–857